Tímarit Máls og menningar - 01.12.1999, Blaðsíða 51

- ÉG FINN ÉG VERÐ AÐ SPRINGA . . .
til að framleiða óendanlegt magn af öllum hlutum, þá hefði mátt segja að
flestum hafi þótt þessar hugsjónir óþarfar og úreltar.
Þegar Jóhannes fékk fréttirnar um ógnarverkin á Stalínstímanum og síðar
frá Ungverjalandi og enn síðar frá Bæheimi féll honum allur ketill í eld. I
fyrstu vissi hann ekki sitt rjúkandi ráð. Þegar ff á leið sá hann að „það var hœgt
að átta sig á þessum athurðum. Það var hœgt að skilgreina þá og skilja hvað
hafði gerst, “ eins og hann orðaði það. Síðan hefði á þeim grundvelli verið
hægt að berjast gegn þeim, fordæma þá, vara við þeim og benda til réttari
vegar. En það hefði ekki verið nein leið að brjótast gegn strauminum þegar
sjálfsmynd og hugarheimur alþýðunnar fóru að breytast. Það hafði kollvarp-
að allri þessari viðleitni.
Undir lokin sagði Jóhannes: „Við vorum einlœgir og okkur fannstþetta
jjarskalega einfalt. Ogþað er svofjarri sanni sem nokkuðgetur verið að í hugar-
heimi okkar hafi veriðgert ráðfyrir leynilögreglu, andlegrikúgun,þrælahúðum
eða misþyrmingum. Það var þvert á móti liður í andstöðunni gegn fasisma og
nasisma að berjast gegn slíku. Mig svíður afskaplega undan ásökunum um
þetta. “
Svo mörg voru þau orð eins og þau hafa lifað og vakað í minningunni. Ég ít-
reka að þetta er skráð eftir minni. Aftur á móti á þessi ffamsetning að lýsa
máli Jóhannesar þessa kvöldstund einnig í því að hann talaði óundirbúið og
hafði því ekki raðað efhinu í rökvíslega skipulagða kafla. Löngu síðar las ég
ff ásögn Jóns Óskars af mjög líku samtali sem hann hafði átt við Jóhannes um
svipað leyti og þar koma sams konar hugleiðingar skáldsins ff am (Jón Óskar,
1979, bls. 291-293). Reyndar má greina frjókorn þeirra í ræðu sem hann
flutti á fundi með ungu fólki árið 1955 (Vinaspegill, bls. 245-255). Ég hef
borið þessa ffásögn undir Önnu Einarsdóttur sem var í samstarfsmanna-
hópnum.
Jóhannes lýsti ráðandi hugmyndum á þriðja og íjórða áratug aldarinnar.
Þá voru hugmyndir um hagvöxt og ffamleiðsluaukningu ekki með þeim
hætti sem síðar hefur orðið, og yfírleitt höfðu menn ekki skilning á hagvexti,
einkennum hans, möguleikum eða vandamálum. Hagvöxtur einkennist í
fyrstu af mikilli samþjöppun fjármagns á fáar hendur og virðist því mesta
ranglæti áður en fjármagninu er affur veitt út til fjárfestingar og atvinnu-
sköpunar. Framan af virðist þessi samþjöppun alls ekki tengd neinum
möguleikum til almennra framfara, nema síður sé.
Hann lýsti einnig ráðandi hugmyndum um að allt samfélagslegt og við-
TMM 1999:4
www.mm.is
49