Tímarit Máls og menningar - 01.12.1999, Blaðsíða 56

SVAVA JAKOBSDÓTTIR
óæðri gerð af ímyndunarafli; imagination, ímyndunarafl, var hæfileiki
skálds til að skynja eðli heimsins og nálgast það sem æðra var honum sjálf-
um. Hið fyrra mætti skilgreina sem töfra eða hugarleik; hið síðara nálgast
það að vera innsæi eða yfirnáttúrleg skynjun, jafnvel trúardulúð, sem nær
hámarki í sameiningu mannsandans við guðdóminn.
Svipaður skilningur virðist liggja að baki hjá Jónasi er hann gerir greinar-
mun á ímyndunarafli skáldsins annars vegar og „skáldlegum hugmyndum"
hins vegar en svo skilgreinir hann sköpunarsögurnar þrjár. I þessu sambandi
má minna á ummæli hans þess efnis, að tvær séu leiðirnar til að sannfærast
um, að lögmál náttúrunnar sé eilíft og óumbreytanlegt, annars vegar guð-
rækileg skoðun hlutanna og hins vegar heimspekilegar rannsóknir. Orðalag-
ið „guðrækileg skoðun“ er athyglisvert og mér virðist sem Jónas eigi þar við
ímyndunaraflið í æðsta skilningi þess sem innsæi, jafnvel trúardulúð sem
opni manninum sýn, ekki einungis á eðli heimsins heldur og á eðli guð-
dómsins. Á íslandi var ef til vill ástæða til að leggja áherslu á að Guð beitti
ekki náttúrunni gegn mönnunum af reiði sinni yfir syndsamlegu athæfi
þeirra. Jónas gerir þarna ráð fyrir að guðrækileg skoðun, guðsþekking, og
þekking á náttúrunni, geti átt samleið og birt okkur sannleika, hvor með sínu
móti, vísindalegri eða heimspekilegri rannsókn og innlifun eða dulsæi þar
sem skáldið verður fyrir opinberun í einhverri mynd. Þetta tengist og spurn-
ingunni um virkni hugans, mátt orðanna.
Skáldskapararfúrinn sem Jónas endurskoðar, endurspeglar trú forfeðr-
anna á náttúruverur, galdra, afturgöngur og þess háttar lýð og ber ekki vitni
um annað en hugarflug einstakra skálda, leikni þeirra í að töffa slíkt ffam.
Slíkt mun hafa vegið létt á mælikvarða Fjölnismanna um það sem var satt,
gott og rétt. Þessum hugmyndum teflir Jónas fram í Grasaferð og lætur þær
gerast í ímyndun drengsins. Samanburður á Hulduljóðum og Ferðalokum
virðist mér sýna muninn sem Jónas gerði á ímyndunarafli skálds og hins sem
lét eigin geðþótta og gamlar hefðir ráða.
í Hulduljóðum koma ffam hugmyndir sem gegnsýra trú forfeðra okkar.
Náttúran er kvik og viðbrögðum Huldu er lýst eins og skáldið hafi töfrað
fram lifandi veru. Svipur Eggerts Ólafssonar kemur upp úr sjónum. Annað
hvort er skáldið skyggnt eða fær hugarsýn sem ratar aðeins óbeint til lesand-
ans, í frásögn, ekki mynd. Það er athyglisvert að í upphafi þessa verks segir
Jónas: „Skáld er ég ei. ..“ eins og hann vilji gefa til kynna að hið æðra stig
ímyndunaraflsins sé ekld að verki í þeim tilþrifum sem beitt er í Hulduljóð-
um.
I Ferðalokum koma hughrif og hugrenningar í stað myndhverfmga og
virkja huga lesandans. Staðlaðar myndhverfingar og goðkynjaðar persónur
verða að mennsku fólki í venjulegu hversdagsumhverfi, til dæmis Grasaferð.
54
www.mm.is
TMM 1999:4