Tímarit Máls og menningar - 01.12.1999, Blaðsíða 58

SVAVA JAKOBSDÓTTIR
í þessu má sjá sama orðalag og notað er í Grasaferð í lýsingunni á stóra
bjarginu þegar grjóthrunið verður við komu mannsins uppi á tindinum. Sé
skírskotunin tvöföld þá eiga samleið tilvísun í Paradísar missi og tilvísun í
helgisögu sem geymir hugsanlega kristna útleggingu á hlutverki hugans úr
annarri, ef til vill heiðinni, tegund skáldskapar. Síðan verður svipuð lýsing að
þjóðsögum. Orðalag Jónasar er hann lýsir falli stóra bjargsins minnir sterk-
lega á lýsingu helgisögunnar og atvikið er að auki tengt hug drengsins í text-
anum. Drengnum sárnar við Hildi og hann ætlar að borga með meiðyrðum
en í stað meinyrða kemur eftirfarandi setning: „í sama bili heyrðum við
voðalegan dynk rétt fyrir ofan okkur... í þessu vetfangi flaug stóreflis bjarg
fram hjá okkur; það hófst í háaloft... en dynkirnir ukust nú um allan helming
. . . og síðar: „en þó ég raunar væri hræddur, sá ég samt að steinninn var
floginn fram hjá...“ Orðin dynkir er tvítekið og tilvísanir í flug eru eftirtekt-
arverðar með hliðsjón af textanum í helgisögunni „Eitt æfintýr af Adam“.
Hér blandast vísanir í hina kristna tilvísun í Paradísar missi, sbr. reykjar-
lykt og brennisteinn, og vísun í sögu um ára sem fer jafnhratt og hugur
manns. Hvorttveggja er sett í eftirtektarvert samhengi í Grasaferð. Meinyrð-
in í huga drengsins eru meðal þess sem hrindir atburðarásinni af stað. Mað-
urinn á tindinum er því birtingarform mannshugans, illur huggervingur, og
er sú vísun jafngild vísuninni í himins útlaga Paradísar missis. Þjóðsögurnar
sem byggjast á sama þema og Jónas notar, flokkast undir heitið Refsidómar
Drottins.2 - En Jónas vinnur úr bókmenntum og lærð skáld á hans tíma hafa
þekkt þessar tilvísanir og vitað hvað Jónas var að fara í skáldskaparkennsiu
sinni. Og þegar skáldskaparkennarinn Hildur í Grasaferð fullyrðir að úti-
legumaður drengsins sé farinn, þá sýnir hin tvöfalda skírskotun að hún á við
að djöflarnir, í hvaða birtingarformi sem er, eigi að hverfa úr skáldskap, enda
áréttar Jónas slíkt í Ferðalokum og öðrum kvæðum sínum. Merking skáld-
skaparmálsins virðist vera sú, að virkni hugans og birtingarform eða per-
sónugerving hugtaka og náttúru sem fylgdi trú forfeðranna á hina kviku
jörð, beri ekki vott um skáldlegt ímyndunarafl. Hugur mannsins sem virkt
hreyfiafl í sögum er því úrelt og ótrúverðugt skáldskaparbragð. Og erki-
fjandinn er brottrækur úr hugmyndasmiðju verðandi skálds og ef til vill
einnig úr huga myrkfælins drengs á íslandi. Sem raunvísindamaður kemur
Jónas því á ffamfæri að heimurinn lúti föstum og órjúfandi lögum.3-
Mannshugurinn haggar ekki lögmálunum.
Það breytir þó engu um þá staðreynd að í helgisögunni „Æfmtýri af
Adam“, er hugur manns fljótari en fugl eða ferfætt dýr. Hugurinn getur því
sparað stórfé með því að upphefja mælanlegan tíma. Það minnir okkur vit-
anlega óþyrmilega á þá staðreynd að hugarvinna er ódýr og greiðslan í engu
samræmi við gildi þess dýrmætis sem fært er heim! Ástæða er samt til að líta
56
www.mm.is
TMM 1999:4