Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Blaðsíða 20

VILHJÁLMUR ÁRNASON
hverju leyti steypt í mót samfélagsins, en tilvistarverkefni einstaklingsins er
að vera hann sjálfur. Eigi hann að verða eitthvað annað en óvirk afurð um-
hverfisins, þarf hann að verða meðvitaður um þessi mótunaráhrif og komast
til sjálfs sín sem einstaklingur. Að öðrum kosti týnir hann sjálfum sér í
hrunadansi heimsins, glatar sál sinni. Og það er alltaf að gerast þótt lítið beri
á:
Það verður ekki mikið uppnám yfir því í heiminum; því að sjálfið er
það sem minnst er spurt um í heiminum og er það sem hættulegast er
að sýna að maður hafi. Hin mesta hætta, það að glata sjálfum sér, getur
gerst í heiminum svo hljótt sem ekkert væri. Ekkert annað tjón getur
farið jafh hljótt; öllu öðru sem við glötum, svo sem handlegg, fæti,
fimm dölum, eiginkonu osfrv. tekur maður þó eftir.2
II
Engan skal undra að maður glati sjálfum sér í heiminum. Það er í raun „nátt-
úrulegt ástand“ manns, ef svo má að orði komast. Dýrunum er eiginlegt að
vera í slíku ástandi. Þau þroskast og dafha samkvæmt eðli sínu. En þar eð
maðurinn er ekki bara dýr heldur andleg vera lýtur þroski hans öðrum lög-
málum. „Málið er þetta að með árunum kemst manneskjan í andlegum
skilningi ekki til neins .. .“3 Andinn lýtur ekki náttúrulegum þroskalögmál-
um; manninum er náttúrulegt að standa í stað, flæktur í veraldlegu neti
hluta, erinda og verkefna. Með því móti kann hann að þjálfa margvíslega eig-
inleika og öðlast færni áýmsum sviðum. En þannig týnir hann jafnframt oft-
ast sjálfum sér. Sá sem raunverulega tekur framförum í andanum þroskar
vitund sína um sjálfan sig—raungerir möguleika sína sem vitundarvera.
Náttúrulegt ástand vitundarinnar er að vera bundin skynheiminum, upp-
tekin af viðfangsefnum heimsins. Slík vitund er óbrotin, hún beinist ekki að
sjálfri sér heldur að viðfangi sínu og gleymir sér í því. Þannig nær hún ekki að
vera andi, því að andinn er sjálf og sjálfið er samband sem tengist sjálfu sér í
meðvitund um sjálft sig.4 Manneskjan er andi í þeim skilningi að hún getur
beint vitund sinni að sjálfri sér og öðlast sjálfsvitund. Þess vegna er hún sjálffi
sér verkefni en ekki bara niðurstaða þess heims sem njörvar hina náttúru-
legu skynvitund niður við það sem er og girðir þar með fýrir hinn sérstæða
möguleika mannsins að vera hann sjálfur.
Hinn náttúrulegi maður er bundinn hinu endanlega, tímanlega og nauð-
synlega. Hann eygir ekki hið mögulega, hið eilífa og hið óendanlega. Þess
vegna nær hann eiginlega ekki að verða manneskja, því að manneskjan er
samband þessara þriggja tvennda. Hið náttúrulega ástand mannsins er því
andlaust líf, líf í viðjum hins veraldlega. Andleysið er þó ekki algjört nema
18
malogmenning.is
TMM 2000:4