Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2011, Blaðsíða 34

34
JÓN ÓLAFSSON
Gallinn við þessa einföldu, björtu mynd af skynsamlegri rökræðu á
hlutlausum vettvangi er sá að hún rúmar ekki togstreituna sem einkennir
nútímann og hún fyrirfinnst ekki í upphafinni mynd sinni í Aþenu til
forna. Að sama skapi tekur hún ekki tillit til margbreytileika þeirrar
umræðu sem rúmast á opinberum vettvangi. Krafan um hlutlæga sann-
leiksleit og möguleikann á rökræðu sem nær út yfir hverskyns stundarhags-
muni hefur íróníska hlið og það er ekki hægt að slá því föstu að hin ein-
arða, hlutlæga og frjálsa rökræða sé ekki skjól tiltekinna valdahagsmuna.
Sú hætta er alltaf fyrir hendi að rökræðan og hin skynsamlegu sjónarmið
sem hún nærir og heldur á lofti séu fyrst og fremst þau sjónarmið sem
skýra og verja ríkjandi hugmyndafræði hverju sinni.
Nú myndi Nussbaum líklega svara þessu þannig að rökræðan og sú
gagnrýni sem hún gerir mögulega komi einmitt í veg fyrir að ríkjandi
hagsmunir skilgreini orðræðuna og drottni yfir henni, því gagnrýnin
afstaða sé aldrei bundin á klafa sérhagsmuna. En þetta er umdeilanlegt á
margan hátt. Samskipti á fræðilegum vettvangi, pólitískum, almennum eða
viðskiptalegum fela í sér flókin hagsmunatengsl sem ekki er hægt að setja
innan sviga eða leiða hjá sér. Nussbaum beitir þeirri einföldu mælskuað-
ferð að láta eins og í hinni sögulegu Aþenu hafi verið að finna stofnanir
sem tryggðu almennan rökræðuvettvang og hann megi því skýra og skil-
greina út frá þeim sögulega veruleika. Þennan veruleika sé svo hægt að
endurtaka eða líkja eftir honum. Þessi leið er hinsvegar ekki vænleg til að
gera grein fyrir forsendum gagnrýni í umhverfi þar sem hlutlaus vettvang-
ur er ekki til. Háskólinn er ekki hlutlaus vettvangur heldur þvert á móti
umdeildur og umsetinn. Hann gerir gagnrýni ekki mögulega með því að
skapa henni friðhelgi, heldur vegna þess að hann er leið til að tvístra og
komast framhjá valdi sérhagsmunanna. En slíkt krefst stöðugrar endurnýj-
unar orðræðu.
Gagnrýnið hugarfar – gagnrýnin orðræða – felst ekki síst í því að láta
ekki teyma sig, geta náð áttum í margbrotnu og margbreytilegu samskip-
taumhverfi. Gagnrýni verður að geta þrifist og þróast jafnvel þó að enginn
hlutlaus samræðuvettvangur sé til. Greining Nussbaum skortir dýpt og
tengingu við umhverfi háskólamenntunar. Það blasir ekki við að sókratíska
kennslufræðin og aþenska lýðræðið geti verið sú kjölfesta sem húmanískar
greinar bæði nýta sér og viðhalda, jafnvel þó að hægt sé að dást að dygðum
rökræðunnar. Hvort tveggja getur nýst rökræðu um menntun og gildi
hennar en ásamt margvíslegri „strategíu“ af öðru tagi. Ekkert sögulegt fyr-