Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2011, Síða 79

79
HÁSKÓLAR. VALDASTOFNANIR EÐA VIÐNÁMSAFL?
eða veraldlegum. Hvernig öðluðust háskólar vald til að einoka æðri
menntun og hvað veldur sigurgöngu þessa tiltekna forms hennar?
Próflausir heimspekingar
Saga menntunar er iðulega sögð í anda markhyggju (e. teleology) með há-
skólana sem hinn sjálfgefna endapunkt. Aðrar menntastofnanir eru þá
vegnar og metnar sem eins konar sögulegir fyrirrennarar háskóla og gildi
þeirra ákvarðað eftir því hversu þær líkjast hinu eftirsóknarverða lokatak-
marki þróunarinnar. Þessi nálgun er hins vegar varasöm; engin þróunarleg
stofnanatengsl eru á milli menntunar í fornöld og þess háskólakerfis sem
myndaðist á miðöldum. Þvert á móti er mikill munur á menntastofnunum
fornaldar og háskólum miðalda og síðari alda. Eitt af því sem aðskilur þessi
kerfi eru prófgráðurnar. Þær voru ekki til staðar í fornöld en voru frá upp-
hafi eitt af megineinkennum háskólanna.
Því er oft haldið fram að staða andlegra mennta hafi verið góð meðal
Grikkja til forna, bæði á klassíska tímanum (um 600–300 f.Kr.) og síðar. Út
frá vestrænu samhengi er litið á Grikki sem forvígismenn skapandi hugs-
unar og vísinda. Á meðal þeirra hafi menntir verið á háu stigi sem naumast
hafi verið jafnað fyrr en á dögum vísindabyltingarinnar á sextándu og
sautjándu öld. Hér er raunar mjög Evrópumiðað sjónarhorn á ferð þar
sem ekki er litið til menntaafreka þjóða austar á hnettinum, t.d. á Indlandi
og í Austur-Asíu. Jafnframt er litið framhjá þeirri skuld sem Grikkir áttu
austrænum þjóðum, einkum Babýloníumönnum, að gjalda í hugmynda-
legu tilliti og hinu, hvernig islamskar þjóðir unnu áfram með hugsun
klassískra náttúrufræðinga á miðöldum og skákuðu þeim á ýmsum svið-
um.3
Eigi að síður er ástæða til að hampa forn-Grikkjum og viðurkenna að
þeir voru framarlega á sviði mennta og stofnuðu ýmsa „skóla“ á sviði
heimspeki og náttúrufræði þar sem áhersla var lögð á gagnrýna og skap-
andi hugsun. Þessir skólar höfðu margvíslega kosti. Samt sem áður voru
þeir ekki háskólar síns tíma og voru í eðli sínu afar ólíkir þeim. Í fyrsta lagi
voru nemendur ekki útskrifaðir með prófgráður sem nutu almennrar við-
urkenningar í samfélaginu. Í öðru lagi voru slíkar skólastofnanir ekki hluti
af almennu kerfi heldur höfðu mikil sérkenni, oft mótuð af áherslum við-
3 Þetta hef ég rætt nánar í ritdómi mínum um Vísindabyltinguna eftir Andra Steinþór
Björnsson í Sögu 44: 1/2006, bls. 222–25, og læt nægja hér að vísa í þá umfjöllun.