Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2011, Page 225

225
AKADEMÍSKT FRELSI OG FRJÁLSAR RANNSÓKNIR
ast hefur á liðinni öld milli háskólanna og bandarísks samfélags.75 Framlag
bandarísks samfélags er viðurkenningin á raunverulegu sjálfræði háskól-
anna og sú staðreynd að það hefur yfirleitt verið viljugt að trúa því að þær
ákvarðanir sem háskólarnir taka séu til góðs bæði fyrir þá og þjóðfélagið.
Samningurinn byggir fyrst og fremst á trausti – þeirri almennu trú að
takmörkum verði betur náð innan sjálfstæðra háskóla sem ekki er hróflað
við af utanaðkomandi pólitískum þrýstihópum. Skilningurinn er sá að án
akademísks frelsis og frelsis til rannsókna, án frelsis frá utanaðkomandi
pólitískum og efnahagslegum áhrifum, gætu háskólarnir ekki sinnt þessum
markmiðum samfélagsins á virkan hátt. Akademískt frelsi einkennist sam-
kvæmt þessu af því sem Sir Isaiah Berlin kallaði „neikvætt frelsi“– en í því
felst frelsi frá utanaðkomandi afskiptum í leit einstaklingsins.76 „Neikvætt
frelsi“ hefur ásetning. Ekki þarf djúpan heimspekilegan grunn til að verja
akademískt frelsi þótt margir mundu berjast fyrir sjálfstæðu gildi þess. Við
75 Í skýrslu um fyrstu heimsráðstefnu háskólarektora sem haldin var í Columbia
háskóla 18.–19. janúar 2005 skilgreindi fundur meira en fjörutíu háskólaleiðtoga
og prófessora þá ábyrgð sem samfélög veita háskólum um allan heim og það
hvernig akademískt frelsi er grundvöllur þess að þeir geti starfað með sómasam-
legum hætti. Skipuleggjandi og aðalritstjóri viðburðarins, Michael W. Doyle á
Columbia, prófessor í stjórnmálafræði og lögum, lét eftirfarandi yfirlýsingu fylgja
því sem var gefið út eftir ráðstefnuna og skrifuðu sextán háskólarektorar alls staðar
að úr heiminum sem voru á ráðstefnunni undir hana:
„Nútímasamfélög fela háskólum meiri ábyrgð en nokkru sinni fyrr. Háskólar
varðveita þekkingu fyrri tíma og flytja hana til næstu kynslóðar, annast menntun
þegna morgundagsins, fagmanna og leiðtoga, stuðla að uppgötvun nýrrar þekk-
ingar sem getur annað hvort styrkt eða ógnað viðteknum hugmyndum og viðmið-
um – öll hafa þau það markmið að dýpka mannlegan skilning og bæta aðstæður
manneskjunnar. Háskólar eru einnig hvatar efnahagsþróunar, þeir hlúa að tækni-
legum og vísindalegum nýjungum, örva sköpun í listum og bókmenntum og láta
til sín taka í glímu við hnattræn vandamál á borð við fátækt, sjúkdóma, þjóðernis-
deilur og mengun umhverfisins … Það starf að varðveita, leggja rækt við, breiða út
og skapa þekkingu og skilning útheimtir að samfélögin virði fullveldi háskóla,
virði fræðimennina sem starfa þar við rannsóknir og kennslu og stúdentana sem
koma þangað til að undirbúa sig fyrir lífið sem vel menntaðir þegnar og hæfir
leiðtogar. Sjálfræði háskólanna er trygging fyrir akademísku frelsi með því að
fræðimenn sinni faglegri skyldu sinni. Akademískt frelsi er þessvegna annað en –
og ekki bara útvíkkun á – hugsunar- og samviskufrelsi, fundafrelsi og félagafrelsi
sem tryggt er öllum mannlegum verum í greinum 18, 19 og 20 í Mannréttinda-
yfirlýsingunni og öðrum alþjóðlegum samningum.“
76 Isaiah Berlin, „Tvær hugmyndir um frelsi“ (1958), í Four Essays on Freedom (New
York: Oxford University Press, 1969), bls. 118–172. Í sömu grein skilur Berlin
„neikvætt frelsi“ frá „jákvæðu frelsi“ sem hann skilgreinir sem frelsi til að ná settu
marki.