Skírnir - 01.09.1997, Side 179

SKÍRNIR
HÁMARKSRÍKI, LÁGMARKSRÍKI
453
Enn er ósvarað þeim rökum Humes að ríkisvaldið réttlætist af
nytsemi sinni og því sé kenningin um samfélagssáttmála siðfræði-
lega óþörf. Líkt og Hume aðhylltist Locke einhvers konar af-
brigði nytjastefnu og áleit að siðferðileg boð og bönn hefðu þann
tilgang að tryggja sem best líf fyrir sem flesta. Hann getur því
tekið Hume á orðinu, fallist á að nytjarök mæli með stofnun ríkja
og bætt því við að sams konar nytjarök mæli með því að einstak-
lingar fái að velja sér ríki. Kenningin um samfélagssáttmála kem-
ur trúlega betur heim við nytjastefnu heldur en sú kenning að all-
ir eigi skilyrðislaust að hlýða yfirvöldum. Til að rökstyðja þetta
dugar að benda á hvaða kröfur til ríkisins kenning Lockes gerir
og hvaða áhrif þessar kröfur hafa á stjórnarfar og samfélagshætti.
Hugsum okkur að hver maður fái að velja, t.d. við 18 ára ald-
ur, hvort hann verður með í ríkinu eða ekki. I reynd gæti þetta
ekki þýtt annað en að menn hafi frjálst val um að vera eða fara.
Kenning Lockes felur því í sér kröfu um ferðafrelsi og kallar á
næga alþýðumenntun til að fólk eigi kost á að bera saman kosti
og galla ólíkra samfélaga og sjá sér farborða í öðru landi. Hún fel-
ur líka í sér að valdhafar séu ráðnir af almenningi og þjóðin megi
reka þá úr vinnu ef þeir bregðast trausti hennar. Það er rökrétt af-
leiðing af þessari hugmynd að efna til kosninga við og við svo
þjóðin geti losað sig við valdhafa sem hún treystir ekki. Ennfrem-
ur má telja hugmyndinni um samfélagssáttmála það til gildis að
hún kallar á ritaða stjórnarskrá, plagg sem kveður á um hvað
menn samþykkja þegar þeir ganga í ríkið.
Þar sem kenning Lockes um samfélagssáttmála hefur haft
mest áhrif, eins og til dæmis í Bandaríkjunum á 18. öld og síðar í
Vestur-Evrópu, hafa kröfur um frelsi til að flytjast úr landi, kosn-
ingarétt, ritaða stjórnarskrá og jafnrétti verið bornar fram af meiri
þunga en annars staðar og að minni hyggju hafa þær orðið til
heilla fyrir lönd og lýði.
A móti þessu gæti Hume bent á að svona rök sýni í mesta lagi
að mönnum skuli frjálst að velja hvaða ríki þeir tilheyri en ekki sé
þar með sagt að þeir skuli hafa rétt til að velja hvort þeir búa við
stjórnleysi eða í stjórnskipuðu ríki.
Ef ég skil siðfræði Lockes rétt taldi hann siðferði þjóna þeim
tilgangi að sem flestir fengju lifað mannsæmandi lífi og menn vera