Skírnir - 01.09.1997, Page 196
470
ÁRNI DANÍEL JÚLÍUSSON
SKÍRNIR
isstefna 19. aldar var til dæmis sveitaþjóðernisstefna. Hér voru
engar borgir og það var fólk í sveitum sem var drifkraftur hennar
hérlendis. Guðmundur Hálfdanarson sagnfræðingur telur að
íhaldssemi bændasamfélagsins hafi verið mikilvæg forsenda
þjóðernisstefnunnar, frjálslynd viðhorf danska ríkisvaldsins á 19.
öld hafi vakið gremju bænda, sem vildu halda samfélaginu í fjötr-
um fortíðar.2
Víst er að sveitahreyfing þessi réði æ meiru um gang mála hér
á landi, og á það við bæði um pólitíska umræðu og völd í efna-
hagsmálum. Hápunkti sínum náði hún líklega um 1900-1910. Þá
sýndi baráttan um Uppkastið 1908 að almenningur var mun rót-
tækari í sjálfstæðiskröfum en foringjar í þjóðernisbaráttunni. Um
svipað leyti var kaupfélagahreyfingin að vinna afgerandi sigur
norður á Akureyri, KEA var að verða stærsta verslun í bænum og
ýtti hinni dönsku Höepfnersverslun úr þeim sessi.3 Um allt land
voru þá stofnuð ungmennafélög að norskri fyrirmynd, en Norð-
menn höfðu að vísu sótt hugmyndina til Danmerkur.
Vert er að minna á að á öllu tímabilinu frá 1830-1920 óx íbúa-
fjöldi í sveitum og mest á svæðinu frá Vestfjörðum, norður og
austur um, suður í Skaftafellssýslu. Mikill hagvöxtur var á þessu
svæði, sauðfé fjölgaði og sjávarútvegur bænda var öflugur. Hófst
þetta hagvaxtarskeið án áhrifa þjóðernisstefnu, að því er best
verður séð, en miklu meiri líkur eru á að uppgangurinn hafi eflt
sjálfstraust manna og verið forsenda kröftugrar þjóðernisstefnu.4
A árunum 1870-1900 keyptu Bretar sauðfé af bændum í stórum
stíl og greiddu fyrir í gulli.5 Landbúnaður var öflugur atvinnu-
vegur í sókn, og samvinnufélögin líka. Miðstöð þeirra var á
Norðurlandi, forystufélögin voru Kaupfélag Þingeyinga og síðar
Kaupfélag Eyfirðinga. Mikilvægustu sigrar samvinnuhreyfingar-
innar voru unnir á Húsavík, í baráttu þingeyskra bænda gegn
2 Guðmundur Hálfdanarson: „Takmörkun öreigagiftinga." Tímarit Máls og
menningar 47/4 (1986), s. 457-68.
3 Árni Daníel Júlíusson: „Bændur verða bissnesmenn. Landbúnaður, afurðasala
og samvinnuhreyfing við Eyjafjörð frá 1906 fram að seinna stríði." BA-ritgerð
við HÍ 1987.
4 Guðmundur Jónsson kemst að svipaðri niðurstöðu í greininni „Þjóðernis-
stefna, hagþróun og sjálfstæðisbarátta" í Skírni 169 (vor 1995).
5 Sveinbjörn Blöndal: Sauðasalan til Bretlands. Reykjavík 1982.