Skírnir - 01.09.1997, Page 201

SKÍRNIR
MYNDIN AF FORTÍÐINNI
475
Skattbyrði hvers fullorðins karlmanns á íslandi virðist um það
leyti hafa verið nálægt 0,3 ríkisdölum, eða umtalsvert lægri en í
Noregi.14 Munurinn jókst síðan alla 17. öld, og um 1690 höfðu
Norðmenn fimmtán sinnum hærri skatta en Islendingar, miðað
við hvern einstakling. Þannig virðist kenning Rians eiga mjög vel
við Danaveldi sem heild: Þeim mun lengra sem kom frá aðal-
stöðvum ríkisins, þeim mun léttari var skattbyrðin. Þegar til
íslands var komið, var hún orðin hlutfallslega léttari en bæði í
Danmörku og Noregi.
Menn kynnu að spyrja: Var ekki einokunarverslunin aðaltæki
Dana í skattpíningu íslendinga? Það er vafasamt. Nýjasta mat
sagnfræðinga er að hún hafi verið rökrétt framhald fornra versl-
unarhátta allt frá landnámstímum.15 í slíku samhengi er einok-
unarverslunin vart tæki nýlenduherra til að græða á nýlendunni,
heldur sameiginlegt valdatæki konungsvaldsins og yfirstéttar-
innar á íslandi til að tryggja yfirráð sín og stöðu.
Stórauknum áhrifum Dana á Islandi við siðaskiptin fylgdi
margt það sem til framfara horfði. Fyrir 1550 var ofbeldi daglegt
brauð á íslandi. Ekkert miðstjórnarvald var fyrir hendi, og átök
milli höfðingja og kirkju og milli höfðingja innbyrðis ollu því að
almenningur bjó við mikið óöryggi í daglegu lífi. Danir innköll-
uðu og eyðilögðu öll vopn árið 1575, og eftir það varð sjaldgæft
að almenningur yrði fyrir beinu ofbeldi og árásum yfirstéttar-
rudda. Danir hófu uppbyggingu nútíma ríkisvalds með áróðurs-
herferð fyrir því að menn virtu lög og rétt og dóma, og á síðari
hluta 16. aldar lögðu þeir talsverða áherslu á að íslenskir umboðs-
menn virtu rétt leiguliða sinna. Margt bendir til að áhrif hinnar
sterku miðstjórnar í Kaupmannahöfn hafi mildað þá þróun í átt
að kvaðavinnu leiguliða, sem var mjög áberandi á 16. öld. A sama
tíma jukust reyndar kvaðir á danska bændur hröðum skrefum.
14 Miðað er við 50.000 íbúa og að fjórðungur þeirra hafi verið fulltíða karlmenn
eins og I Noregi. Sjá að öðru leyti Páll Eggert Ólason: Seytjánda öld.
Höfuðþœttir. Reykjavík. 1952, s. 25. Ekki eru öll kurl komin til grafar í þessu
sambandi, nefna má að sú upphæð sem oftast er miðað við, 3.200 rd., er sam-
anlagðar tekjur konungs af öllum jarðeignum sínum og umboðum hér á landi.
Raunverulegur skattur virðist aðeins hafa numið broti af þessum tekjum.
15 Gísli Gunnarsson: „Tveggja alda ártíð einokunarverslunarinnar." Sagnir 1987.