Skírnir - 01.09.1997, Side 231
SKÍRNIR
STAÐUR X í TILVERUNNI
505
eigin litlu veröld - hið smáa speglar hið stóra; maður verður, með orðum
Birtings, að rækta garðinn sinn. I Frá Umsvölum kemur þetta skýrt
fram, hið smáa og persónulega er þungamiðja verksins. Skáldið dvelur
hjá vinafólki á Kópaskeri í þeim tilgangi að setja saman bók. Staður og
stund, persónur og daglegir viðburðir, hugrenningar skáldsins og samtöl,
allt er nákvæmlega tilgreint í stíl sem kalla mætti ljóðrænt raunsæi.
Skáldskapurinn er hér á óljósum landamærum ljóðs og prósa, frásögnin
er samfelld en textinn ljóðrænn, er hreint ljóð á köflum, þótt samhengið
sé hvergi slitið og texti bókarinnar myndi eina heild.
Hér komum við að hinu sammannlega í verkum Jóhanns úr annarri
átt en fyrr. Þótt persónur ljóðsögunnar beri nöfnin Regína og Elli, Ragga
og Jói, staðurinn sé húsið Umsvalir á Kópaskeri norður undir heim-
skautsbaug, gæti fólkið allt eins heitið Maður og Kona A og Maður og
Kona B, á stað X í Tilverunni. Skáldið beinir linsu sinni að því sem sam-
einar menn og ítrekar þarmeð þann forna sannleik að menn séu og verði
bara menn, hvar svosem þeir hafast við eða taka sér fyrir hendur. En í
bókum Jóhanns frá þessu tímabili er þetta hvergi sagt berum orðum.
Lesandinn sér þess í stað myndir sem gætu verið úr fjölskyldualbúmi
hans sjálfs, og eru þar vísast nú þegar. Myndin af langafa og Frá
Umsvölum minna um margt á ljóðrænar stuttmyndir eða listrænt heima-
vídeó. Skáldskapur af þessu tæi hefur verið nefndur heimildaskáldskapur.
Dagbók borgaralegs skálds (1976) var einsog andsvar við tali um að
nú væri skáldið orðið ráðsettur eiginmaður með íbúð, bíl og börn, og
smáu hlutir tilverunnar tækju allan tíma þess og athygli. Titill bókarinn-
ar segir sína sögu um hið húmoríska sjónarhorn sem Jóhann hafði á að-
stæður sínar: hann var borgaralegur, hann var skáld, gott og vel, þá var
bara að yrkja samkvæmt því! Og þarmeð snerist daglegt amstur hans al-
farið uppí ljóð. Fá skammaryrði á áttunda áratugnum þóttu verri en
borgaralegur, nema ef vera skyldi smáborgaralegur, og „meðvitaðir"
borgarar, sem stundum vildu „eigna sér“ skáld, lögðu sig í líma við að
lifa „meðvituðu“ lífi, vera framsæknir og passlega róttækir. Skáld sem
lýsti sig borgaralegt á þessum árum gekk auðvitað þvert á tilraunir hins
„meðvitaða“ fjölda til að svara kalli tímans um að lifa „andborgaralegu“
lífi. En vitanlega er örðugt að vera „andborgaralegur" í efnishyggjusam-
félagi ef „borgaralegur" þýðir barnauppeldi, fjölskyldulíf og launavinnu
til að hafa fyrir daglegu brauði. Skáld sem yrkir dagbók uppúr sínu
borgaralega lífi, tekst að sjá húmorinn í „gráma hvunndagsins" og ljóðið
í daglegu lífi, án þess að fyllast kaldhæðni og gráglettni, hvað er slíkt
skáld annað en sátt við hlutskifti sitt?
Þótt ytri umbúnaður ljóða Jóhanns taki breytingum á umræddu
skeiði, er inntak eða erindi ljóðanna svipað og fyrr. Hin kyrrláta íhygli
er söm við sig þótt formið breytist og ljóðið opni allar gáttir sínar útí
mannfélagið; í þessu samhengi gæti hún jafnvel fengið nafnið heimspeki