Skírnir - 01.09.1997, Síða 233

SKÍRNIR
STAÐUR X I TILVERUNNI
507
Vitundin um guð
I fyrstu tveimur bókum Jóhanns er vitundin um guð varla nema grunur.
Það er engu líkara en höfundurinn sé að þreifa fyrir sér eftir farvegi fyrir
trúarlega tilhneigingu sína, sem á þessu stigi málsins gæti haft ýmis önn-
ur nöfn en guðsvitund, til dæmis réttlœtiskennd eða mannúd, jafnvel
náttúrudulúð.
I Undarlegum fiskum (1958) eru ljós og myrkur einskonar leiðarstef
gegnum bókina - líkt og reyndar í flestum öðrum bókum skáldsins - og
tengjast jafnan stöðu ljóðmælandans í tilverunni, ýmist gagnvart sjálfum
sér, guðdóminum eða öðrum mönnum. Stundum eru þessar andstæður
einsog sprottnar útúr orðum guðspjallamannsins Jóhannesar: „Ljósið
skín í myrkrinu, og myrkrið tók ekki á móti því.“ Til að mynda er sá
andi ríkjandi í síðasta ljóði Undarlegra fiska, „Tveimur húsum á jörðu“.
Ljóðið hefst á orðunum „Komdu nú með sverðin: við skulum berjast".
Baráttugleði og hugur býr með fólkinu sem ljóðið greinir frá, bjartari
framtíð blasir við: „komdu með Ijósið / sem vex í þessu myrkri". I síð-
asta erindinu hefur allt snúist við, vonleysi og ótti ráða þarsem áður voru
bjartsýni og gleði, myrkrið leggst yfir á ný og heltekur fólkið, sem eftil-
vill er annað fólk í öðru landi, en hinir vígreifu eru ávallt þeir sömu: „svo
stökkvum við á land og við munum slökkva / ljósin í húsi gleðinnar [...]
og við munum þurrka hróðugir blóðug sverðin / og vita að enn enn
höfum við sigrað" (1958, 51-53). Ljóðið er ekki trúarlegt í strangasta
skilningi þótt andstæðurnar ljós og myrkur eigi sér traustar rætur í
trúarlegum jarðvegi. Það skírskotar hinsvegar til kúgunar og stríða á til-
finningalegan hátt, og þannig beitir höfundurinn trúarlegum - þe.
tilfinningalegum en ekki rökrænum - aðferðum á efni sem í raun er sam-
félagslegs eðlis. Gagnrýni eða ádeila ljóðsins beinist gegn þáttum í upp-
lagi mannsins, og tilfinningaleg úrvinnsla þessa gamalkunna efnis gerir
það óháð tíma og stað, líktog títt er um efni sem skírskotar til innri verð-
mæta, en notar ytri umbúnað aðeins sem leiktjöld.
Þótt viðtökur við Undarlegum fiskum væru nokkuð blendnar og
sumum þætti sem skáldið hefði brugðist þeim vonum sem við það voru
bundnar, var bókinni ekki tekið af fáleikum einum saman. Kristinn E.
Andrésson hafði veður af „Tveimur húsum á jörðu“ eftir kynningu á
verkum ungra skálda í Háskólanum, og falaðist eftir ljóðinu hjá höfund-
inum til birtingar í Tímariti Máls og menningar, þarsem það birtist í 1.
hefti 1958. Hannes Pétursson lét svo um mælt í vorhefti Andvara 1959
að ljóðið væri „langbezta kvæði Jóhanns fram til þessa“, en gerði athuga-
semdir við nokkur atriði í öðrum ljóðum.
Trúarlegar vísanir í fyrstu bókum Jóhanns eru fyrst og fremst biblíu-
legar. Frásagnir Nýja testamentisins af Jesú Kristi hafa orðið þessu skáldi
innblástur líktog mörgum öðrum, en án þess þó að snúast uppí trúarleg-
ar útleggingar á því sem þar er vísað til. Kristur er þess í stað gerður að