Skírnir - 01.09.1997, Blaðsíða 250

524
SVAVAR HRAFN SVAVARSSON
SKÍRNIR
Grikkir þrælahald? Allt öðrum augum en við - svo mikið er víst. Og
hægt er að taka miklu flóknara dæmi. Hvaða grundvallarhugtök notum
við til að skilja stjórnarfar ákveðinna ríkja? Hver svo sem þau eru, þá er
ljóst að þau hafa mótast af orðræðu okkar tíma, stjórnmálaheimspeki og
stjórnmálunum sjálfum. En hvaða hugtök hefur Finnur Jónsson notað,
óafvitandi eða vitandi vits, í umræðu sinni til dæmis um íslenska þjóð-
veldið? Honum stendur vitaskuld ekki til boða greining þeirra sem fást
við þjóðveldið um þessar mundir. Og það hlýtur að vera mikilvægt til
skilnings á því hvað Finnur er í raun að segja, að geta skilið þennan hug-
takaheim hans. Og þessi hugtakaheimur, sýnist mér, tekur ósjaldan mið
af klassískri menntun flestra lærdómsmanna á þessum tíma. Hugtökin
aristokratía, oligarkía og demokratía voru þrjú grundvallarhugtök klass-
ískrar stjórnspeki og sagnaritunar: aðalsveldi, fámennisstjórn og lýðræði.
Grundvallarbreytingar á þjóðfélagsháttum og stjórnskipan voru iðulega
skýrðar með hliðsjón af þessum hugtökum. Þetta virðist Finnur einnig
gera (sbr. periodus II, Sectio I, cap.l, §§1-2), til dæmis er hann skýrir frá
hrörnun þjóðveldisins sem breytingu frá aristokratíu til oligarkíu. Hér
skiptir í sjálfu sér ekki máli hvort hugtakaheimurinn er fenginn beint úr
fornaldarritum eða hvort honum er miðlað í gegnum verk annarra lær-
dómsmanna. Hvort tveggja hefur verið raunin, enda hefur Finnur lesið
þau latnesk rit útlendinga sem drógu dám af klassískum menntum. Nið-
urstaðan er sú sama: hugtakaheimurinn tekur mið af klassískum mennt-
um. Enn er Arngrímur skýrari, til dæmis í umfjöllun sinni um skipulag
íslenska þjóðveldisins í Crymogau (I 58-60 = Opera II, bls. 54-55), þar
sem hann eyðir miklu púðri í útskýringu sína á hugtökunum respublica
og civitas, og hvort orðið lýsi betur íslenska þjóðveldinu, og vill nota
bæði hugtökin. Hann kryfur í raun tvö latnesk hugtök til að útskýra ís-
lenska hugtakið „þjóðveldi". Eða: hann reynir að koma íslenska hugtak-
inu „þjóðveldi“ fyrir í klassískum hugtakaheimi þar sem nota verður
hugtökin civitas og respublica. Hann vísar til Methodus ad facilem hi-
storiarum cognitionem (1566) eftir Jean Bodin og sýnir síðan með all-
mörgum tilvísunum í rómverska höfunda, svo sem Caesar og Cicero, að
orðið þjóðveldi uppfylli nægjanleg skilyrði fyrir því að kallast hvort
heldur respublica eða civitas. Hann segir:
Samkvæmt þessu setur hann [Bodinus] fram ljósa skilgreiningu á rík-
inu, en hrekur áður ýmsar kenningar um það. Af því leiðir, segir
hann, að ríkið er ekkert annað en mergð fjölskyldna eða félagshópa
sem er undirgefin einni og sömu valdstjórn. Þetta styðst við Nerati-
us, Ulpianus, Apulejus og marga aðra, segir Bodinus.
Þar sem slíkt samfélag manna er samankomið á Islandi, eins og
síðar verður ljóst, viljum vér ekki svipta það heitinu þjóðveldi né
heldur heitinu ríki (civitas), en Bodinus skilgreinir það réttilega svo
að það lúti ekki aðeins sömu stjórn heldur og sömu lögum og réttar-