Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2015, Blaðsíða 36

35
Ásgeir Jónsson
Okurmálin í Austurstræti
Í upphafi ársins 1955 komst stærsta vefnaðarvöruverslun landsins – Ragnar
Blöndal h.f. – í greiðsluþrot. Blöndalsbúð var staðsett í Austurstræti og
átti langa starfssögu. Reksturinn hafði þó gengið illa og framkvæmdastjóri
búðarinnar haldið henni uppi í nokkurn tíma með umfangsmiklum lántök-
um hjá svokölluðum okurlánurum, eða aðilum sem lánuðu með vöxtum er
voru hærri en lög sögðu til um. Þannig hafði safnast upp ógnarhá stæða af
skammtímaskuldum sem báru flestar um 5% mánaðarvexti, eða 60% árs-
vexti, en það voru sjö- til áttfaldir hámarksvextir samkvæmt sk. okurlögum
frá 1933.1 Árið 1955 hafði þó aldrei verið dæmt eftir téðum lögum og svo
virðist sem þau hafi nánast verið sem dauður lagabókstafur.
Gjaldþrot Blöndalsbúðar átti hins vegar eftir að kveikja mjög ákafa
umræðu og beina kastljósinu að okurlánum og í kjölfarið voru fjórir menn
ákærðir og dæmdir fyrir okur. Þessir fjórir dómar eru mjög merkilegar
heimildir um það sem í hagfræði kallast óformleg lánastarfsemi (e. informal
lending). Slík óformleg lánakerfi eru velþekkt í mörgum þróunarlöndum
enn þann dag í dag og eru gjarnan talin gegna mjög mikilvægu hlutverki.
Þau myndast vegna þess að ákveðnir þjóðfélagshópar og/eða atvinnugrein-
ar hafa ekki aðgang bankastofnunum. Þannig var óformlegt lánakerfi til
staðar á Íslandi á nítjándu öld, áður en bankar og sparisjóðir urðu algengir,
en sú þróun er utan við þessa umfjöllun.2 Okurlánakerfið hérlendis verður
1 Samkvæmt lögum nr. 73/1933 voru vextir lögbundnir þannig að leyfilegir hámarks-
vextir voru 5% á ári ef samið var um vexti af skuld en þeir ekki tilteknir. Væri skuld
hins vegar tryggð með veði í fasteign eða handveði mátti taka af henni 6% ársvexti.
Af öðrum skuldum voru leyfilegir allt að 8% ársvextir. Með breytingum sem gerðar
voru á lögunum 1952 voru hámarksvextir af veðtengdum lánum hækkaðir í 7%.
Sjá lög nr. 75/1952. dráttarvextir máttu að hámarki vera 1% hærri, eða á bilinu
8–9% eftir því hvort um veðtengd lán var að ræða eður ei. Viðurlög við okri fólust
í sektum er voru bilinu 4–25 faldur ólöglegur ágóði af lánaviðskiptunum.
2 Sjá nánar hjá Guðmundi Jónssyni (2004) „Myndun fjármálakerfis á Íslandi” í Rætur
Íslandsbanka: 100 ára fjármálasaga. Ritstj. Eggert Þór Bernharðsson. Reykjavík:
Íslandsbanki.
Ritið 3/2015, bls. 35–59