Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2015, Blaðsíða 57

56
ríkisbönkunum þremur þar sem hlutur þeirra af innlánum minnkaði sífellt
og þeim því erfiðara að skila lánsfjármagni þangað sem þeim var ætlað, en
það er önnur saga.62
Jónas Haralz lýsir útlánastefnu ríkisbankanna vel í grein er hann ritaði
um starf sitt sem bankastjóri Landsbankans árin 1969–1988. Þar kemur
fram hvernig bankastjórnin – nauðug viljug – varð að lúta ótal pólitískum
tilskipunum um lánveitingar. Til að mynda hafði KEA á Akureyri nær
ótakmarkaðan rétt til þess að draga á yfirdráttarreikning sinn hjá bank-
anum (á neikvæðum raunvöxtum) án þess að bankastjórarnir þrír fengju
nokkru um það ráðið. Hann segir jafnframt að bankinn hafi fylgt þeirri
stefnu í lánveitingum til einstaklinga að lána öllum viðskiptavinum ef þeir
leituðu eftir, en aðeins mjög lágar upphæðir sem gengu jafnt yfir línuna.
Fasteignalán á öðrum veðrétti voru lítið sem ekkert veitt.63
Það liggur því fyrir að helstu viðskiptavinir okurlánaranna – samkvæmt
skýrslu okurlánanefndar og dómum yfir þeim – voru jafnframt þeir hópar
sem hafði verið úthýst úr hinu formlega fjármálakerfi eftir pólitíska yfir-
töku þess í upphafi kreppunnar miklu á fjórða áratugnum. Í því ljósi er
hægt að draga þá ályktun að vextir okurlánanna hafi verið fremur háir, og
líklega hærri en sem svaraði raunverulegri greiðslufallsáhættu við lánveit-
inguna þar sem frávísun frá hinu formlega lánakerfi var kerfisbundin en
byggðist ekki nema að litlu leyti af sjálfu lánshæfinu. Okurdómarnir sýna
einnig að mikið af lánveitingum til einstaklinga voru á öðrum eða þriðja
veðrétti í einhverri fasteign. Á móti kom að hér var vitanlega um ólöglegt
athæfi að ræða fyrir lánveitandann sem hlaut að kalla á áhættuþóknun.
Niðurstaða
Það má deila um hve mikil hugmyndafræðileg skipulagning eða hugsun
lá að baki þeirri fjármálabælingu sem kom í kjölfar stjórnmálavæðingar
fjármálakerfisins á árunum 1930–1933. Hægt er með góðum rökum að
halda því fram að stefnan hafi í raun aðeins verið röð vanhugsaðra krísu-
ráðstafana – tímabundinna reddinga – og að menn hafi látið brjóstvitið ráða
62 Sjá nánar Sparisjóðir – hlutverk og staða á fjármálamarkaði. Þriðji kafli Skýrslu
rannsóknarnefndar um rannsókn á aðdraganda og orsökum erfiðleika og falls
sparisjóðanna. Reykjavík: Alþingi 2014. Sjá http://www.rna.is/sparisjodir/frettir-
og-tilkynningar/nr/143
63 Sjá Jónas Haralz „Hefðir og umbreyting – Landsbanki Íslands 1969–1988“. Tímarit
um Viðskipti og efnahagsmál, sérútgáfa 2007.
ÁsgeiR Jónsson