Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2015, Blaðsíða 39

38
þess hámarks sem lögin sögðu til um. Þannig rataði húsnæðislánakerfið
sem hafði verið byggt upp með ríkistryggðum skuldabréfaútgáfum veðl-
ánadeildar Landsbankans í veruleg vandræði og gat ekki þjónað því hlut-
verki sínu að fjármagna húsbyggingar nema að takmörkuðu leyti. Að sama
skapi gerðu vaxtaákvæði okurlaganna bönkunum einnig nær ómögulegt
að þjóna húsbyggjendum sem urðu því að leita á svartan markað eftir fjár-
magni.
Í annan stað átti sér stað pólitísk yfirtaka á lánakerfinu á fyrstu árum
kreppunnar miklu með stofnun Búnaðarbankans og Útvegsbankans (á
rústum Íslandsbanka) árið 1930, sem var síðan áréttuð með setningu fjár-
magnshafta árið 1931 og lögsetningu vaxta 1933. Ríkisbönkunum þremur
var mótuð sú stefna að veita fjármagni á niðurgreiddum vöxtum til ákveð-
inna atvinnugreina – líkt og landbúnaðar og sjávarútvegs – en takmarka
fyrirgreiðslu til annarra greina líkt og verslunarstarfsemi. Slík stefna hefur
verið kölluð fjármálabæling (e. financial repression) og hún lýsir sér gjarn-
an í mjög lágum innlánsvöxtum og síðan mikilli fjármagnsþurrð í hinum
afskiptu greinum. Afleiðingin verður þá gjarnan sú að óformleg lánakerfi
myndast þar sem fjármálaleg milliganga á sér stað með beinum hætti á milli
fjármagnseigenda og hinna fjármagnsþurfandi greina. Ljóst er af ofan-
greindum 4 dómum að helstu viðskiptavinir okurlánaranna voru einmitt
atvinnugreinar sem nutu ekki forgangs í ríkisbönkunum þremur.
Bygging greinarinnar er með þeim hætti að fyrst er fjallað um þær
heimildir um okurlán sem þrot Blöndalsbúðar varð til þess að leiða fram í
dagsljósið, og reynt að lýsa meginútlínum hinnar óformlegu lánastarfsemi.
Þá er fjallað um okurlögin í tengslum við markaðsvexti og húsnæðisfjár-
mögnun á hinu nýja íslenska myntsvæði. Loks er fjallað um fjármálabæl-
ingu í hinu gamla kerfi þriggja ríkisbanka og hvernig okurlánin spruttu
upp úr þeim jarðvegi.
Hvaða skoðun sem menn kunna annars að hafa á okurlánurum sem
starfsstétt er ljóst að þeir mættu þörf sem var til staðar og starfsemi þeirra
hafði jákvæð velferðaráhrif; okurlán voru – í flestum tilvikum – betri en
engin lán. Á tungumáli hagfræðinnar væri þetta orðað sem svo að neyt-
endaábati hafi samt verið til staðar þrátt fyrir háa lánsvexti. Samt sem
áður, sú staðreynd að venjulegt fólk skuli hafa þurft að leita til okurlánara
og greiða vexti á bilinu 30–60% hlýtur að bera mjög nöturlegan vott um
fákunnáttu, vanhugsun eða populisma nýsjálfstæðrar þjóðar í efnahags-
málum er fól í sér mikinn velferðarkostnað.
ÁsgeiR Jónsson