Orð og tunga - 01.06.1997, Síða 41

Veturliði Óskarsson: Tæk orð og miður tæk í Blöndalsorðabók
29
tímum, gömul jafnt sem nýleg og jafnt spurnarmerkt sem ómerkt. — Þessi áætlun er
ekki nákvæm en gefur sæmilega vísbendingu.
2.3 Tökuorð úr ensku
Spurnarmerktu tökuorðin eru ekki alveg öll fengin að láni úr dönsku. Nokkur orð
úr ensku hafa einnig hlotið þessa meðferð. Þar má nefna orðið skáti sem reyndar
er ekki spurnarmerkt í aðalhluta bókarinnar en það er leiðrétt í gamla viðbætinum.
Sögnin landa (< e. land) og nafnorðið löndun, sem dregið er af sögninni, eru bæði
í þessum hópi og sömuleiðis trolla og trollari (< e. trawl og trawler) en reyndar eru
samsetningarnar trollarajaxl og trollaramenning hvorug merkt. Orðið bátsvörður er
einnig spurnarmerkt en það er þýðing á enska orðinu boat keeper. Því er ekki að neita að
þetta síðastnefnda kemur á óvart enda ómögulegt að telja orðið eiginlegt tökuorð; það
er einfaldlega þýðing á erlendu fyrirbæri, sem löngum hefur verið einhver helsta aðferð
íslendinga við að búa til ný orð, og ekki virðast merkingarvensl orðhlutanna, bátur og
vörður, vera að neinu leyti óvænt eins og átti við um vensl liðanna bak og hönd í orðinu
bakhönd. Fremur hefði mátt búast við að orðalag eins og að koma á klukkuslœttimim
sem er beint úr dönsku (at komme pá klokkeslaget (sjá undir klukkusláttur)) hefði
verið spurnarmerkt, en svo er ekki. I því sambandi er fróðlegt að líta til nútímans og
huga að því hvort jafnaugljós þýðing úr ensku yrði látin átölulaus nú.
Þetta sýnir að jafnvel tökuþýðingar hafa ekki verið með öllu óhultar um þær mundir
sem Blöndal og félagar unnu að verki sínu. Röksemdin fyrir því að telja bátsvörðinn
illa hæfan í vönduðu máli er mér ókunn en sjálfsagt hefur Blöndal haft veður af því að
einhverjir hafi amast við orðinu.
2.4 Gömul tökuorð
Þótt einkum séu það ung tökuorð sem merkt eru með spumingarmerki er alls ekki alltaf
svo. Ymis gömul tökuorð eins og bígirnast, nótaríus, reyfari (‘ræningi’), selskapur,
strax, tilreikna (‘bæta við’), traktera, vakt, þéna (‘þjóna’) og þénari, eru spurnarmerkt
þó að þau komi öll fyrir þegar á 15. öld og sum kannski fyrr, en tiltölulega ung tökuorð
eins og kandís (18. öld, ÁBIM* 4), kafera (‘vera með umsvif eða umstang’, 19. öld,
ÁBIM), krani (19. öld, ÁBIM), krínólína (19. öld, ÁBIM), kúrenna (19. öld, ÁBIM),
kvaðrat (19. öld, ÁBIM) og kvistur (á húsi, 19. öld, ÁBIM) eru öll án spurningarmerkis.5
Ymis dæmi má og finna um að nýja merkingin sé talin vafasöm ef ævagömul
tökuorð hafa verið fengin aftur að láni úr dönsku og þá í nýrri merkingu eða örlítið
annarri en hinni gömlu. Dæmi um þetta er orðið diskur sem er spurnarmerkt í hinni
nýjumerkingu ‘búðarborð’ og sögninað krulla [khrYtlaj þarsem merkingin ‘krullahár’
er spumarmerkt en ekki eldri merkingin ‘bögla, kmmpa’ þótt stutt megi teljast þarna
Blöndalsorðabók, þar af 838 sem ekki væru talin úrelt eða illa hæf.
4ÁB1M = Ásgeir Blöndal Magnússon(l989).
5Þess má geta að Benedikt Gröndal hefur kvistur (á húsi) innan gæsalappa í Dtegradvöl, bls. 167, sem
bendir til þess að orðið hafi ekki verið fyllilega viðurkennt um þær mundir sem hann skrifaði endurminningar
sínar.