Orð og tunga - 01.06.2017, Blaðsíða 166

156 Orð og tunga
einkenna réttritun hans (4. kafli). Einnig er sagt frá ritdeilum Jóns við
Halldór Kr. Friðriksson sem varpa ljósi á hugmyndir hans (5. kafli).
Að lokum er fjallað um það hvort Jón hafi byggt réttritun sína á rit-
hætti fornrita (6. kafli).
2 Íslensk stafsetning á 19. öld
Hart var deilt um stafsetningu á Íslandi á 19. öld. Álitamálin tengdust
því hvort fylgja ætti uppruna eða miða við nútímaframburð. Hvað
átti að vera grundvöllur stafsetningar?2
Á miðöldum og fram á 19. öld var íslensk stafsetning lítt sam ræmd.
Fyrstu skipulegu tilraunir á síðari tímum til að samræma hana voru
gerðar á 18. öld. Eggert Ólafsson (1726–1768) setti fram staf setn-
ingarreglur í Réttritabók (1762) sinni og mælti þar til að mynda með
því að ritaðir væru broddar yfir upphaflegum löngum sérhljóðum
(Jón Aðalsteinn Jónsson 1959:76). Stafsetningarhugmyndir Eggerts
höfðu allnokkur áhrif en ritreglur hans voru ekki gefnar út (Kjartan
G. Ottósson 1990:38). Danski málfræðingurinn Rasmus Kr. Rask
(1787–1832) kom fram með stafsetningartillögur fyrir íslensku á öðr-
um áratug 19. aldar (Rask 1811) sem áttu eftir að hafa mikil áhrif.3
Staf setning Rasks byggðist á uppruna frekar en framburði og segja
má að ritreglur hans hafi gilt frá því um 1820 og fram um 1850 í
flest um íslenskum ritum (Jón Aðalsteinn Jónsson 1959:79). Þær voru
m.a. notaðar í útgáfuritum Hins íslenska bókmenntafélags.4 Konráð
Gísla son (1808–1891) kynnti róttæka framburðarstafsetningu í Fjölni
árið 1836 (Konráð Gíslason 1836). Sú stafsetning naut hins vegar
lítillar hylli og Konráð tók sjálfur síðar upp upprunastafsetningu.
Halldór Kr. Friðriksson (1819–1902) þróaði hana síðan áfram og
úr varð svo kölluð skólastafsetning (Halldór Kr. Friðriksson 1859).
Það var í raun sú stafsetning sem hafði sigur í stafsetningardeilum
nítjándu aldar, fyrir utan táknun upprunalegs /é/ sem Halldór vildi
tákna með je.
Þótt almenn sátt hefði náðst á síðari hluta 19. aldar um að miða
frekar við uppruna í stafsetningu en framburð var deilt um ýmis
2 Um ólík viðmið í stafsetningarreglum sjá Rutkowska og Rössler (2012:215–216).
3 Lýsing á meginþátt um stafsetningar Rasks er hjá Jóhannesi L.L. Jóhannssyni
(1921–1922:122–123) og Jóni Aðalsteini Jónssyni (1959:77–79).
4 Skýr framsetning á ritreglum Rasks er í bók hans Lestrarkver handa heldri manna
börnum frá 1830 (Rask 1830).
tunga_19.indb 156 5.6.2017 20:27:59