Orð og tunga - 01.06.2017, Blaðsíða 187

Anton Karl og Einar Freyr: Um af-liði í ópersónulegri þolmynd 177
liðurinn eðlilegur og því er ljóst að persónubeygð sögn þarf ekki að
laga sig að frumlagi til að af-liður sé tækur. Aftur á móti getur skipt
máli hvort nafnliður, sem táknar þolanda/þema, færist í frumlagssæti
eða ekki; þ.e. af-liðir ganga illa í svokallaðri leppþolmynd (slíkar
setningar hefjast gjarna á leppnum það); sbr. t.d. Höskuld Þráinsson
(2007:272–273), Þórhall Eyþórsson (2008:179, 198) og Jóhannes Gísla
Jónsson (2009:294–295).4
(9) a. Það var gripinn einhver nemandi (?*af kennaranum).
b. Það var hjálpað einhverjum nemanda (?*af kennaranum).
(Höskuldur Þráinsson 2007:272–273)
Meginumfjöllunarefni þessarar greinar er ópersónuleg þolmynd og í
henni er hvorki frumlag í nefnifalli né rökliður sem færist (eða gæti
færst) í frumlagssæti. Þegar við ræðum ópersónulega þolmynd telj-
um við þolmynd með aukafallsfrumlagi ekki með og ekki heldur
þol mynd þar sem nafnliður stendur óhreyfður (leppþolmynd). Slík
skil greining á ópersónulegri þolmynd nær yfir þolmynd áhrifslausra
sagna (10a) og þolmynd sagna sem taka með sér forsetningarlið (10b)
(sjá Sigríði Sigurjónsdóttur og Maling 2001:127; sbr. einnig Halldór
Ármann Sigurðsson 1989:308–310 og Jón Friðjónsson 1989:77–92; sjá
Siewierska 1984:93–95 um mismunandi skilgreiningar á ópersónulegri
þolmynd).
(10) a. Það var dansað.
b. Það var gengið á lagið.
Við höfum áhuga á því hvort og þá hvenær af-liðir eru tækir í óper-
sónu legri þolmynd. Vegna þess að af-liður táknar geranda skiptir
máli að gerandi sé í einhverjum skilningi hluti af ópersónulegri þol-
mynd þó að hann sé ósagður. Mögulegt er að nota liði sem vísa til
sem íslenskir málfræðingar eiga yfirleitt við þegar þeir tala um ópersónulega
þol mynd. Hún nær að minnsta kosti utan um þær setningagerðir sem yfirleitt
eru nefndar ópersónuleg þolmynd í skrifum um íslenska setningafræði. Svo get-
ur verið að síðar komi í ljós að einhver önnur skilgreining sé gagnlegri en við ger-
um ekki tilraun til að ganga lengra en aðrir að þessu leyti í greininni. Eitt atriði,
sem mætti skoða í þessu sambandi, er leppþolmynd eins og í (9) þar sem af-liður er
einnig oft talinn óeðlilegur. Ef sú staðreynd er tengd því hversu sjaldan af-liðir eru
tækir í ópersónulegri þolmynd ætti hugsanlega að endurskipuleggja skil grein ing-
arn ar þannig að leppþolmynd og ópersónuleg þolmynd séu í sama flokki. Frekari
vangaveltur um slíkt verða þó að bíða betri tíma.
4 Dómarnir í (9) eru frá Höskuldi Þráinssyni og höfundar eru sammála þeim. Rit-
rýnir telur þó að þessi dæmi séu frekar vond burtséð frá því hvort þar er af-liður
eða ekki þannig að einhver munur virðist á málhöfum að þessu leyti.
tunga_19.indb 177 5.6.2017 20:28:03