Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2017, Blaðsíða 210

209
vistarvanda einstaklings á okkar „öld öfganna“ sem svo hefur verið nefnd.
Við sjáum í henni klifað á andstæðum sem þessum hér:
agi, skipulag, rósemd hugans frelsi, óreiða, hamsleysi.
nytsemi, skynsemi tilfinningar, rökleysa (ósk um að þjást, m.a.)
heildarhyggja einstaklingsvitund
öryggi, þægindi fórn, háski
undirgefni, hlýðni uppreisn
Þessar andstæður eru ekki settar upp sem svart/hvítt. Beggja vegna finn-
um við það sem menn þarfnast. Til vinstri er margt það sem þarf til að
samfélag sé starfhæft. Til hægri margt það sem þarf til að einstaklingur geti
lifað fullgildu lífi. Andstæðurnar eru svo magnaðar og skarpar að ef annað
ástandið drottnar yfir hinu mun gerð uppreisn gegn því. Sameinaða Ríkið
varð upphaflega til sem bylting gegn óreiðu, tortímandi baráttu allra gegn
öllum. Nú sækir MEFI fram vegna þess að Ríkið er komið á endamörk
heildarhyggjunnar. Þversagnir í samfélagi og í einstaklingi munu gera ein-
hverskonar byltingu eða róttæka endurskoðun nauðsynlega fyrr eða síðar.
Skáldsaga Zamjatins kom aldrei út í Sovétríkjunum og sjálfur fór höf-
undur í útlegð og lést í Frakklandi. En fræg varð sagan víða um lönd ekki
síst vegna þess að hún er greinilega um margt fyrirmynd að tveim þekktustu
dystópíum síðustu aldar: Veröld ný og góð eftir Huxley og 1984 eftir George
Orwell. Það er athyglisvert að í þessum staðleysuskáldsögum öllum er einn
höfuðhvatann til uppreisnar gegn hinu altæka skipulagi að finna á vettvangi
ástarinnar – í þörf fyrir afturhvarf til óreiðu og þess sæla háska sem fylgdi
mannlegum samskiptum áður en grimmt eða útsmogið alræðisvald hefur
náð að binda þau í rammgerð kerfi.
III
Í samanburði á þeim tveim staðleysuskáldsögum sem hér eru kynntar má
greina missterka blöndu vona sem lifa „þrátt-fyrir-allt“ og ótta höfund-
anna um afdrif þeirra útópísku áforma og drauma sem að baki hverri bylt-
ingu liggja. Vonin er mun sterkari í sögu Bogdanovs en illur grunur í sögu
Zamjatins og þetta fellur reyndar mjög vel að þeim breytingum sem í upp-
hafi síðustu aldar verða á staðleysunni sem bókmenntategund.
Fram yfir aldamótin 1900 er það enn algengast að staðleysan er í skáld-
RúSSNESKAR STAðLEYSUR FYRIR OG EFTIR BYLTINGU