Saga - 2010, Qupperneq 34

Helgi Skúli Kjartansson, prófessor í sagnfræði við
mennta vísinda svið Háskóla Íslands
Þetta sem helst hann varast vann
„Úlfaldinn er hestur, hannaður af nefnd.“1
Þessi sleggjudómur er að sönnu býsna ósanngjarn um úlfaldann,
það mikla furðuverk náttúrunnar, þótt svo vilji til að hann falli ekki
alls kostar að þeim fegurðarsmekk sem sér í hestinum „skaparans
meistaramynd“. Um nefndir er þetta líka allgrófur sleggjudómur og
þó ekki alveg út í hött. Þegar verk er falið hópi manna til þess að
ólík sjónarmið komist að, þá verður útkoman málamiðlun þar sem
engin ein hugsun fær að njóta sín til fulls. Stjórnarskrár eru jafnan
nefndarverk og því ekki nema von að þær séu hálfgerðir úlfaldar á
vöxt og yfirbragð, sérstaklega ef þær hafa líka hlaðist upp af mis-
gömlum lögum — eins og stjórnarskráin okkar, sú sem fyrst varð til
1874 og hefur svo verið lappað upp á smám saman.
Lýðveldisstjórnarskráin 1944 var í þremur atriðum frábrugðin
þeirri sem gilt hafði um konungsríkið Ísland frá 1920. Í fyrsta lagi
var kveðið á um embætti forseta og kjör hans í beinum almennum
kosningum.
Í öðru lagi voru hinum þjóðkjörna forseta fengin þau verkefni
sem konungur gegndi áður: forseti „fari með“ tiltekið vald, forseti
geri þetta og forseti geri hitt, sem virðist færa honum allmikið póli-
tískt hlutverk ef ekki er gætt að tveimur almennari ákvæðum: að
forseti er „ábyrgðarlaus af stjórnarathöfnum“ og að hann „lætur
ráðherra framkvæma vald sitt“, ásamt því að „undirskrift forseta
lýðveldisins undir löggjafarmál eða stjórnarerindi“ veitir þeim ekki
gildi fyrr en „ráðherra ritar undir þau með honum“. Þetta eru allt
gömul ákvæði um konung sem með þróun ráðherraábyrgðar og
síðan þingræðis höfðu fengið þá merkingu að hann ætti að vera
valdalaus við allar venjulegar aðstæður og staðfesta bara það sem
ráðherrar eða ríkisstjórn ákvæðu. Þannig hafa þessi ákvæði líka
verið túlkuð um forsetann. Til dæmis er hægt að skamma ráðherra
fyrir að gera frændur sína eða vini að dómurum í Hæstarétti en eng-
inn áfellist forseta fyrir að skrifa undir slíka gerninga; og við getum
ragnheiður kristjánsdóttir34
1 Félögum mínum í verkefni um sögu þingræðis á Íslandi á ég að þakka upp -
lýsandi skoðanaskipti sem ég styðst við í þessum pistli, sömuleiðis Guðna Th.
Jóhannessyni, Helga Bernódussyni og Svani kristjánssyni, sem einnig benti mér
á skekkjur í fyrstu drögum pistilsins.
Saga vor 2010 — NOTA (9.5.)_Saga haust 2004 - NOTA 11.5.2010 12:53 Page 34