Saga - 2010, Page 40

Samkvæmt þessu veitir 26. greinin — eins og frá henni var
gengið fyrst á Alþingi og svo í þjóðaratkvæðagreiðslu vorið 1944 —
þjóðinni rétt til að hafa endanlegt vald um hvaða lög skuli gilda í
landinu. Í yfirlýsingu forseta segir að þetta sé grundvallaratriði:
„Hornsteinn stjórnskipunar íslenska lýðveldisins er að þjóðin er
æðsti dómari um gildi laga.“ Þessi orð eru til marks um að það sé
skoðun forseta að með stjórnarskránni 1944 hafi fyrra ákvæði um
neitunarvald konungs verið breytt þannig að þjóðin fékk rétt til að
vera lokadómari um gildi laga.3 Þegar hér var komið (árið 1944), var
umrætt ákvæði dauður lagabókstafur. Því hafði ekki verið beitt um
áratugaskeið. Samkvæmt þessu hafa Íslendingar því gert býsna rót-
tæka breytingu á stjórnarskrá sinni árið 1944. og ef við föllumst á að
þetta ákvæði stjórnarskrárinnar sé hornsteinn stjórnskipunarinnar
fylgir að áhersla á beint lýðræði hafi ekki einungis ratað inn í stjórn-
arskrána 1944, heldur að slík hugsun sé einn grundvallarþáttur
hennar, þótt það hafi ekki verið virkjað fyrr en með nýafstaðinni
þjóðaratkvæðagreiðslu.
Það er óhætt að fullyrða að slík túlkun á anda þeirra breytinga
sem gerðar voru á stjórnarskránni 1944, sú hugmynd að beint lýð -
ræði sé einhvers konar hornsteinn stjórnarskrárinnar, eigi hljóm-
grunn á Íslandi. Það getum við til dæmis ráðið af viðbrögðum fólks
við ákvörðun forseta um að beita 26. greininni, bæði þegar hann
neitaði árið 2004 og þegar hann neitaði í upphafi þessa árs. en var
það ætlunin á sínum tíma? Lágu hugmyndir um gildi beins lýð -
ræðis til grundvallar þeim breytingum sem gerðar voru á stjórnar-
skránni árið 1944?
Hér er freistandi að mótmæla með því að benda á að ákvæði
um þjóðaratkvæðagreiðslur um lög sem samþykkt eru á Alþingi
var ekki útfært, hvorki í stjórnarskránni 1944 né með setningu ann-
arrar löggjafar í tengslum við hana. Lög um atkvæðagreiðslu vegna
26. greinarinnar urðu ekki til fyrr en á þingi nú fyrir nokkrum vik-
um. Sýnir það ekki að hugmyndin um að færa þjóðinni löggjafar-
valdið ásamt alþingi var ekki lykilatriði? kannski, en ekki endilega;
það flækir málið að þeir sem sömdu og samþykktu stjórnarskrána
voru sammála um að heildarendurskoðun skyldi bíða fram yfir
ragnheiður kristjánsdóttir40
3 Þessi túlkun á inntaki 26. greinarinnar er ekki óumdeilanleg. Hún fer til dæmis
í bága við þá fræðilegu skoðun (sem raunar hefur ekki komið fram eftir 2004)
að forseta sé í raun ekki heimilt að neita að undirrita lög. Sjá nánar um þetta í
greinum eiríks Tómassonar og Ragnhildar Helgadóttur.
Saga vor 2010 — NOTA (9.5.)_Saga haust 2004 - NOTA 11.5.2010 12:53 Page 40