Saga - 2010, Page 56

Þorsteinn Pálsson, lögfræðingur og fv. forsætisráðherra
Stjórnskipuleg tímaskekkja
Uppistaðan í stjórnarskrá lýðveldisins er stjórnarskráin frá 1874 sem
konungi þóknaðist af mildi sinni að gefa þjóðinni. Ívafið eru breyt-
ingar sem síðan hafa verið gerðar.
Form, orðanotkun og uppbygging stjórnarskrárinnar á sér þó
enn eldri fyrirmynd. Það má glöggt sjá af því að efnisskipan og
orðalag 1. og 2. gr. gildandi stjórnarskrár er nokkurn veginn með
sama hætti og í 1. og 2. gr. fyrstu dönsku grundvallarlaganna frá
1849, nema hvað forseti er kominn í stað konungs.
Þetta merkir að uppistaðan í veigamesta hluta stjórnarskrárinnar
er að formi til flókinn vefur orðalags sem á rætur í annars konar
stjórnskipun en við búum við. Hún byggðist á valdskiptingu milli
konungs og þjóðþings.
Framkvæmdarvaldið var í höndum konungs. Það vald var ekki
sótt til þingsins heldur reist á gömlum einveldishugmyndum.
konungur fór auk þess með löggjafarvaldið ásamt þinginu. Í krafti
þess ákvæðis gat hann synjað lögum staðfestingar. Þar lá valdajafn-
vægið í hugmyndareiptogi þess tíma.
Á fyrri hluta nítjándu aldar voru þverbrestir að koma í þá gömlu
hugmyndafræði að uppruni valdsins væri hjá konungi sjálfum. Ný
hugmyndafræði um að valdið væri hjá fólkinu var að ryðja sér til
rúms. Fyrstu dönsku grundvallarlögin bera þess merki að konungur
var að færa fólkinu vald. Á þessum tíma gengu sum önnur evrópu -
ríki lengra í að viðurkenna í stjórnskipunarreglum hugmyndina um
að valdið kæmi frá fólkinu.
Í Danmörku varð grundvallarbreyting á stjórnskipaninni árið
1901. Þá var þingræðisreglan innleidd. Sú breyting náði til íslenskra
stjórnarhátta 1904. Þar með var valdskiptingarkerfið milli konungs
og þjóðþings úr sögunni. klassísk þrígreining valdsins hélst eigi að
síður óbreytt.
eftir þessa stjórnkerfisbreytingu sótti framkvæmdarvaldið, eða
konungur eins og sagði í stjórnarskránni, umboð sitt og vald til
þingsins. Synjunarvald konungs um löggjöf varð um leið órökrétt.
efnislega var það líka úr sögunni. Þjóðþingið veitti nú vald í stað
þess að þiggja það.
Íslenskar stjórnskipunarreglur þróuðust með dönsku grundvallar -
lögunum. Aðlögun þeirra að nýjum stjórnarháttum var gerð með
ragnheiður kristjánsdóttir56
Saga vor 2010 — NOTA (9.5.)_Saga haust 2004 - NOTA 11.5.2010 12:53 Page 56