Saga - 2010, Side 222

það sem gerðist á rómantíska tímanum, eftir að Skotinn James Macpherson
kenndi mönnum að hámenningu mætti finna hjá alþýðu manna og menn
eins og Johann Gottfried Herder tóku upp þann sið af miklum krafti.
Þetta nýttu sér margir síðar og gera enn í hinni svokölluðu „ethno“-tón-
list, en kyndugast fannst mér þó að lesa um hatur Jóns Leifs á Wagner í
þessu samhengi, því margt af því sem Jón var að gera efnislega, að leita í
þjóðlög og miðaldabókmenntir Íslendinga, er mjög í þeim anda sem Wagner
gerði, t.d. í Niflungahringnum, og nýlega hefur Árni Björnsson fjallað um það
í bók sinni Wagner og Völsungar að verk hans væri í raun óhugsandi án
hinna íslensku miðaldahandrita. Að einhverju leyti leitar Jón Leifs í sama
brunn og Wagner, þótt ekki sé það kannski í tónlistinni sjálfri, en þó finnst
mér höfnun hans á Wagner nokkuð grunsamleg af tveimur ástæðum.
Í fyrsta lagi gæti hér verið um að ræða hinn klassíska „ótta við áhrif“,
eins og kenning bandaríska bókmenntafræðingsins Harolds Bloom hefur
verið kölluð hér á landi; menn hafna hvað eindregnast þeim sem standa
þeim samt sem áður næst; þetta er tilbrigði við hina freudísku kenningu um
föðurmorðið. Það má líka færa rök fyrir því að sá sem maður hafnar
meðvitað og af krafti sé í sjálfu sér áhrifavaldur, því það sem menn forðast
setur einnig mark á vegferð þeirra.
Í öðru lagi verður að líta til þeirrar andstöðu sem Jón sýnir Wagner á
hverjum tíma. eins og Árni Heimir bendir á er hans fyrsta verk beinlínis
samið undir áhrifum Wagners (bls. 63) og við einn af hans stóru sigrum,
þegar Berlínarfílharmónían lék verk hans árið 1936, var hann í samfylgd
Wagners. eftiráskýringar Jóns um að hann hafi verið andsnúinn Wagner
bera einhvern keim þess að hann hafi viljað þvo af sér þann óþverra sem á
hann slettist frá nasistum, og ber kannski að skoða þær í því ljósi einnig.
Leiðréttingarkenningu hans sjálfs, þar sem hann kveðst hafa samið mörg
verka sinna, þeirra á meðal Eddu-óratoríuna og Sögusinfóníuna, „sem and-
mæli gegn Wagner, er misskildi svo herfilega norrænt eðli og norræna list-
arfleifð“ (bls. 201), ber að skoða í þessu ljósi og hefði kannski mátt takast
frekar á við þetta í verkinu. Greinilegt er þó af því sem Árni Heimir dregur
réttilega fram að Jón Leifs tókst í raun aldrei á við þá kynþáttahugsun sem
gegnsýrði hann og marga aðra á fyrri hluta 20. aldar. Miklu skiptir þó að
skilja að einmitt þessi hugsun er drifkraftur listaverka hans og margra ann-
arra. Hjá Jóni virðist hins vegar enga Gerplu eða Skáldatíma vera að finna,
þvert á móti.
Þótt ekki sé farið djúpt í hinar pólitísku hræringar í samtíma Jóns Leifs,
og fremur einblínt á persónuleg átök hans við samtímamenn hans erlendis
og hérlendis, er samt ekkert dregið undan í frásögn Árna Heimis og sama
má segja um þá útreið sem fyrsta fjölskylda hans hlýtur af sambýlinu við
mann sem greinilega lítur á sig sem snilling. Lesandanum er látið eftir að
dæma að mestu leyti og það stundum svo að maður saknaði afdráttarlaus-
ari dóma þegar augljóst var að fella mætti harðan dóm um framferði lista-
mannsins. Verk Árna Heimis verður samt sem áður að telja mjög vel
ritdómar222
Saga vor 2010 — NOTA (9.5.)_Saga haust 2004 - NOTA 11.5.2010 12:54 Page 222