Jökull - 01.01.2014, Blaðsíða 91

Society report
Umbrot tengd Bárðarbungu og Grímsvötnum 1838–1903
Bryndís Brandsdóttir og Finnur Pálsson
Jarðvísindastofnun Háskólans, Raunvísindastofnun, Öskju, Sturlugötu 7, 101 Reykjavík
bryndis@raunvis.hi.is
Þekking á Bárðarbungu á 19. öld
Sigurður Gunnarsson (1812–1878) prófastur á Hall-
ormsstað (1862–1878) var á sínum tíma manna kunn-
ugastur austurhluta mið-hálendisins, norðan Vatna-
jökuls (1. og 2. mynd). Sigurður skrifaði í dagblöð þar
sem hann lýsti landsháttum og ferðaleiðum á hálendi
Íslands, en hann var aðstoðarmaður Björns Gunn-
laugssonar landmælingamanns sumarið 1839. Þá riðu
þeir norður Vatnajökulsveg, um Vonarskarð. Þekkt
er að þeir félagar gengu á Vatnajökul úr Vonarskarði
og teymdu með sér hesta sína. Komu þeir niður
hjá Kistufelli. Örnefnið Bárðarbunga var þá ekki til-
komið og kallaði Sigurður hana „sjónarhæðina sína
“. Frásögn Sigurðar af þessari ferð birtist í Þjóð-
ólfi 1852 og Norðurfara 1876. Báðar greinarnar voru
endurprentaðar í ritsafninu Hrakningar og heiðavegir.
Hversu hátt upp í norðanverða Bárðarbungu Sigurður
og Björn fóru í júní 1839 er erfitt að meta. Af lýsingu
Sigurðar, má ráða að þeir fara frá náttstað undir Vala-
felli og sennilegast upp Rjúpnabrekkujökul. Þaðan til
suðausturs eftir jöklinum að norðurjaðri hábungunnar.
Telja verður líklegt að þeir hafi farið upp undir 1700
m hæð. Þar ofar eykst bratti bungunnar til muna og
þar eru í dag viðsjárverð sprungusvæði.
Frásagnir í annálum, gömlum bréfum, dagbókum,
dagblöðum sem og munnmælasögur af eldsumbrotum
í ríki Vatnajökuls hafa ýtt undir rannsóknir á eldfjalla-
sögu landsins, frá skráningum Jónasar Hallgrímssonar
á eldgosum og jarðskjálftum og eldfjallasögu Þorvald-
ar Thoroddsen, til nútímans. Í bókinni Vötnin Stríð
rakti Sigurður Þórarinsson sögu Grímsvatnagosa og
Skeiðarárhlaupa á grundvelli þeirrar þekkingar sem þá
var til staðar. Með tilkomu fyrstu gervitunglamynd-
anna af Vatnajökli árið 1973 áttuðu menn sig á að
Bárðarbunga er megineldstöð með ísfylltri öskju (Sig-
urður Þórarinsson og fl. 1974). Í Gjálpargosinu árið
1996 varð mönnum ljóst að eldvirkni norðan Grím-
svatna gæti allt eins stafað af kvikugangi til suðurs
frá Bárðarbungu sem til norðurs frá Grímsvötnum.
Reynslan af Gjálpargosinu og jökulhlaupinu sem því
var samfara kallar á endurtúlkun eldri gagna bæði
hvað varðar aðgreiningu og tengsl á milli eldstöðva-
kerfa sem og samanburð á jökulhlaupum fyrri tíma.
Hér er fjallað um eldsumbrot í og við Bárðar-
bungu á tímabilinu 1838–1903 ásamt samantekt á
eldvirkni innan vatnasviðs Grímsvatna sem marka
má af stærri Skeiðarárhlaupum (Sigurður Þórarinsson,
1974; Helgi Björnsson, 2009). Stuðst er við frásagnir
úr dagblöðum frá þessum tíma sem aðgengileg eru á
vefslóðinni timarit.is.
Á sjónarhæð í Vatnajökli 1839
Í grein Sigurðar frá 1876 er lýsing á ferð þeirra Björns
um Vonarskarð, þar segir; „Sá sem er staddur upp á
Vatnajökli, suðvestur af Kistufjalli, beint inn af Trölla-
dyngju, í skínanda sólskini og heiðskýru veðri og er
áður kunnugur um vestur, norður og austur land,
hann fær þaðan hið mesta og skemmtilegasta víðsýni,
er nokkurstaðar er að fá hjer á landi af einni sjón-
arhæð, og að litast þá um þaðan veitir svo stórgjört
og tignarlegt víðsýni, að honum getur eigi liðið það
úr minni þaðan í frá..... Við fórum upp til jökulsins
í suðaustur. Þar voru margar svartar brunahrauns
æðar, sem runnið höfðu ofan úr jökulfjallinu norð-
vestur til Hraunárdals, engar stórgjörðar, en svona
JÖKULL No. 64, 2014 91