Jökull - 01.01.2014, Blaðsíða 108

Hjörleifur Guttormsson
Inngangur
Á fyrstu uppdráttum sem birtust af Íslandi fyrir alda-
mótin 1600 og gefa nokkurn veginn mynd af lögun
landsins er Vatnajökul eða ígildi hans ekki að finna
þótt aðrir helstu jöklar landsins séu þar sýnilegir og
nafngreindir. Ástæðan er líklega ókunnugleiki manna
eins og Guðbrands Þorlákssonar Hólabiskups á þess-
um landshluta sem lá fjarri biskupsdæminu. Á upp-
drætti hans frá 1590 er landið suðaustanvert af þess-
um sökum harla kviðdregið (1. mynd). Annað blasti
við því fólki sem næst bjó jöklunum í Skaftafellssýsl-
um og hafði öldum saman og fram yfir miðja 16. öld
samneyti við Norðlendinga sem ferðuðust þvert yfir
Vatnajökul til verstöðva sunnan hans. Hafa þeir vafa-
lítið þekkt til Grímsfjalls og Grímsvatnalægðarinnar
með jarðhita og eldsumbrotum. Eins og rakið er í
greininni fóru Skaftfellingar, Fjalla-Eyvindur og fleiri
nærri um hvar Grímsvötn væri að finna í jöklinum.
Með kólnandi veðráttu frá og með 13. öld tóku skrið-
jöklar að ganga fram og samfara því færðust jökul-
hlaup tengd Grímsvatnagosum í aukana og beindust í
auknum mæli til austurs í Skeiðará. Á síðustu 5–6 ár-
um hefur Skeiðará fært sig vestur í Gýgjukvísl og með
því má heita að hin forna Lómagnúpsá sé endurbor-
in vestan við miðjan Skeiðarársand. Nafn Grímsvatna
tengt eldsumbrotum er fyrst þekkt úr heimildum frá
því um 1600 en kemur síðan ítrekað fyrir í annálum
og frásögnum á 17. öld, árið 1684 tengt nafngiftinni
Grímsvatnajökull. Líklegt er að þar komi fram und-
irrótin að nafninu Vatnajökull, sem fram eftir 19. öld
keppti við heitið Klofajökull; þá nafngift hafa sumir
talið dregna af Klofa í Kverkfjöllum, þ.e. kverkarinn-
ar sem blasir við í fjarska af alfaraleið milli Norður-
og Austurlands. Á 20. öld varð heitið Vatnajökull of-
an á sem nafn á þessum stærsta jökli landsins. Hér eru
rakin ýmis dæmi eftir ritum og landabréfum um þessa
þróun í nafngiftum.
Rifjuð er upp leit manna á 18. og 19. öld að
stystu ferðaleið milli Austurlands og Suðurlands fram
með Vatnajökli norðanverðum yfir á Sprengisandsveg.
Minningar um þeysireið Árna Oddssonar árið 1618
milli landshluta ýttu undir slíkar tilraunir og frásögn
Hrafnkels sögu Freysgoða um ferðir Sáms til Alþing-
is kunna að hafa örvað til dáða, en á móti vann ótti
manna við útilegumenn í óbyggðum. Þar kom und-
ir lok 18. aldar að stjórnvöld lögðu fram fjárhæð til
leitar að leið meðfram Vatnajökli að norðan. Varð
það til þess að ungur Austfirðingur, Pétur Brynjólfs-
son, fór tvívegis frá Brú á Jökuldal vestur með jöklin-
um og að Kiðagili, í seinna sinnið með Guttormi Þor-
steinssyni, síðar presti á Hofi í Vopnafirði. Guttormur
greindi Páli Þórðarsyni Melsteð sýslumanni Norðmýl-
inga bréflega frá ferðinni árið 1832, en þá var Fjall-
vegafélagið nýlega stofnað. Hvatti félagið til frekari
leitar að Vatnajökulsvegi, eins og farið var að kalla
þessa leið. Við því brugðust tveir Jökuldælingar, Pét-
ur Pétursson bóndi á Hákonarstöðum og Jón Ingi-
mundarson bóndi í Klausturseli. Héldu þeir síðsumars
1833 vestur um Grágæsadal og Krepputungu, lentu í
vondu hrauni vestan Jökulsár á Fjöllum, en komust yf-
ir Dyngjuháls og þangað sem sást til Skjálfandafljóts;
Jökuldælingadrag sem þeir fundu er við þá kennt.
Um haustið 1833 afhenti Pétur sýslumanni lýsingu og
uppdrátt af ferðaleið þeirra og inn á hann er jafnframt
dregin slóð Péturs Brynjólfssonar og Guttorms vestur
um Flæður 1797. Uppdráttur þessi, sem birtur er hér,
teiknaður eftir frumriti, verður að teljast merk heim-
ild. Af honum verður ekki ráðið að Holuhraun væri
til staðar sumarið 1797 eða hafi komið upp í eldgosi
veturinn á undan, eins og menn hafa getið sér til um.
Síðar er vikið að uppdrætti Björns Gunnlaugsson-
ar mælingameistara og ferð hans og Sigurðar Gunn-
arssonar, síðar prófasts á Hallormsstað um Vonarskarð
og Vatnajökulsveg sumarið 1839, en þá fóru þeir aust-
ur um Flæður á upptakasvæði Jökulsár á Fjöllum og
yfir hraun það sem Þorvaldur Thoroddsen gaf árið
1884 nafnið Holuhraun. Lýsing Sigurðar á hrauninu
og ferð hans með danska landfræðingnum Schythe ári
síðar hefur heimildargildi, m.a. í ljósi yfirstandandi
eldsumbrota. Í seinna skiptið lentu þeir í norðaná-
hlaupi í júlíbyrjun og stráin í Hvannalindum björguðu
hestum og leiðangri frá að verða úti. Fregnir af þess-
um aðstæðum áttu þátt í að loka á frekari ferðir um
Vatnajökulsveg í fjóra áratugi eða uns „landaleitar-
menn“ úr Þingeyjarsýslu komu á þessar slóðir sumar-
ið 1880 og Þorvaldur Thoroddsen fjórum árum síðar.
Að lokum er stiklað á samgöngubótum og rann-
sóknum nálægt upptökum jökulánna norðan Vatna-
jökuls og m.a. birt kort af því Holuhrauni sem nú er
horfið undir nýtt hraun frá sömu gosstöðvum.
108 JÖKULL No. 64, 2014