Jökull - 01.01.2014, Side 99

Umbrot tengd Bárðarbungu og Grímsvötnum á 19. öld.
Mið á gosið, frá Nesi í Höfðahverfi, 12 gráður austan
við rétt suður, frá Reykjahlíð yfir Sellandafjall austan-
vert og frá Möðrudal örskammt innan við Herðubreið,
skerast norðan Grímsvatna og benda til þess að gosið
hafi þar einnig.
Mikið Skeiðarárhlaup, sem tók yfir allan sand,
fylgdi gosinu. Hlaupið hófst um sama leyti og eld-
gosið, og virðist hafa vaxið hratt, svipað og hlaupið
1861. Bræðsluvatn tengt gosi sunnan Grímsvatna,
getur hafa bætt í hefðbundið Grímsvatnahlaup, en til
að fyrsti fasi hlaupsins verði mikill að rúmmáli þarf
vatnið að hafa safnast fyrir í jöklinum um einhvern
tíma (þrjár vikur, 1996). Sú staðreynd að mikið og
snöggt vatnsflóð kom úr jöklinum og sem tók yfir all-
an sand með miklum jakaburði, fór að sjatna á þriðja
degi en var ekki þorrið fyrr en á þrettánda degi (S.Þ.,
1974) bendir sterklega til þess að aukavatnsmagn hafi
safnast fyrir í Grímsvötnum og að gosið hafi einnig
innan vatnasviðsins norðan vatnanna (4. mynd).
Tröllagígar– Bárðarbunga? 1868.
Fréttir af þessu eldgosi eru óljósar. S.Þ. (1972,
1974) getur þess ekki. Stuttaralegar fréttir í dagblöð-
um þessa tíma benda til þess að gosið hafi aftur í
Tröllagígum og/eða á Dyngjuhálsi. Áfall á málma í
hirslum bendir til þess að töluvert gasstreymi hafi ver-
ið af gosinu, þ.e. að gosið hafi undir beru lofti.
Norðanfari 7. árg., 17.–18. tbl., 18. júlí,1868, bls. 35.
„Enn þá halda menn, að eldur sje uppi, einhversstað-
ar í Vatnajökli, og hafa það meðal annars til marks,
að skyggður málmur, verði svartur, enda þótt hann
sje í umbúðum eða niður í hyrzlum. “ Baldur 1. árg.,
14. tbl., 24. sept., 1868, bls. 56. „Jarðeldurinn kvað
vera uppi í sama stað og áður er frá skýrt, nefnil.
í vestanverðum Vatnajökli; og hafa menn nýlega í
Rangárvallasýslu orðið varir við öskufall.“
Dyngjuháls? 1872
Sigurður Þórarinsson (1974) telur að eftirfarandi frétt
geti bent til þess að gosið hafi á Dyngjuhálsi frekar en
í Vatnajökli. Frásagnir af roða á lofti benda einnig til
þess að gosið hafi utan jökuls.
Norðanfari 11. árg., 9–10 tbl., 7. mars 1872, bls. 20.
„ 4. f. m. (febrúar) um kvöldið kl. 6, sást hjer í Akur-
eyri, og að sögn víða um norðurland, óvenjulega
mikill roði á landsuðurloptinu, er náði sem skýja-
eða þokubakki ofan að fjöllum; nokkrir hjeldu, að
þetta skin væri af eldsuppkomu, aðrir að það boðaði
stilling og góða veðuráttu, sem lengi hjelzt við eptir
þetta; þá kl. var 10 fór hjer að draga af roða þess-
um, en sumstaðar er sagt að hann hafl sjeðst langt
fram í nóttu. Nóttina milli hins 23. eða 24. jan. næstl.,
hafði af sumum sjeðst hjerum kl. 3–4 mikil birta, svo
næstum varð albjart fáein augnablik.“
Grímsvötn, eldgos og Skeiðarárhlaup 1873
Í Þjóðólfi 25. árg., 12–13 tbl., 21. jan. er eftirfarandi
frétt: „ELDR UPPI. Að morgni fimmtudags 9. þ. mán.
milli kl. 3 og 4 sást héðan úr Reykjavík, og eins víðs-
vegar austanfjalls, eftir því sem síðar spurðist, mikill
eldr koma upp, héðan að sjá í austri lítið hallanda til
norðrs eftir hádegisátt, héðan að sjá úr miðri Reykja-
vík (Grjótaþorpinu) bar eldinn norðanhalt við bæinn
á Lágafelli... jökulfýla var mjög megn yfir allt einnig
hér í Reykjavík, fram eftir deginum 10. Landeyingar
sögðu að svo hefði einnig verið þar eystra fyrsta dag-
inn gossins, en hér urðu menn þess eigi varir þann
dag, en þar á móti fanst sumum hér að loftið væri
mjög þungt og strembið fyrri daginn, einkum frá kl. 3–
5 e. m., með allmiklum brennisteins- og púðr-eim, lík-
ast og úr byssu sem nýbúið er að hleypa skoti úr.“
Í Þjóðólfi 25. árg., 12–13 tbl., 26. feb. eru nánari
lýsingar á gosinu. Þar kemur m.a. fram að ösku-
falls og móðu varð víða vart, meira og minna, 10. og
11. janúar um Síðubyggðina, svo, að ferilrækt varð
eftir fénað á auðri jörð. Öskufalls gætti einnig á Húsa-
vík 9. og 10. janúar, og að fannir hafi orðið dökkar
víða fyrir norðan Vaðlaheiði. Þann 13. janúar gætti
öskufalls á Akureyri.
Þjóðólfur 25. árg., 24.–25. tbl., 22. apríl 1873,
bls. 93–94. Kafli úr bréfi frá síra Þorvaldi Ásgeirs-
syni á Hofteigi dags. 26. jan. „þegar komið var út um
morguninn 11. þ. mán., sást ekki á dökkan díl fyrir
öskufalli, og í Möðrudal á Fjöllum fór eigi að birta
í húsum fyrr en sólin var komin upp. Öskufall þetta
nær um allt Austurland, en mest á fjöllum uppi. Í
Möðrudal mun aska hafa verið fingrs þykk, og einnig
á fjöllunum.. Ekki vita menn neitt hér hvaðan þessi
ófögnuðr stafar, þó að helzt sé grunr um Vatnajökul
þareð eldroði sást mikill í þeirri átt að kvöldi hins 11.,
og það svo, að miklu meir lýsti af honum en tunglinu,
er þó var í fyllingu.“
JÖKULL No. 64, 2014 99