Breiðfirðingur - 01.05.2018, Blaðsíða 47

BREIÐFIRÐINGUR 47
hleðslur um kálgarð eru í halla sunnan við Hólkot. Ekki er algengt að sjá tvær svo
vel varðveittar hjáleigurústir á jafnlitlu svæði og hér um ræðir.
Ræktunarminjar sem heyra að líkindum til umbótastarfs á 19. öld sjást óglöggt
á nokkrum stöðum í túninu norðan undir bæjarhólnum. Þar er túngarður og
nokkrar beðasléttur, þar sem svörður hefur verið ristur upp og land sléttað með
handafli. Auk þess markar á loftmyndum fyrir túnbleðlum sem virðast hafa verið
aðskildir. Þetta bendir til að landið kringum Staðarhól hafi ekki hentað til að
rækta upp samfellt tún, að minnsta kosti ekki fyrir tíma vélvæðingar. Þetta rímar
ágætlega við sagnir um að mjög blautt hafi verið kringum hólinn­– til að mynda
segir í Jarðabókinni í upphafi 18. aldar að túnið sé votlent og sömuleiðis að vegur
heim til bæjarins sé nær ófær árið um kring, svo brúa þurfi hann með stórkostlegri
fyrirhöfn (JÁM VI, bls. 160­161). Túnakort frá því um 1920 staðfestir smæð
túna og vekur nokkra furðu hve fá útihús hafa staðið í námunda við bæinn a.m.k.
ef miðað er við það sem algengt er á stórbýlum. Útihús eða „búfjárhús“ hafa á
tímum kortagerðarinnar flest verið í aðskildu túni austan bæjarhól, þar sem áður
stóð bærinn Fjósakot. Þar eru leifar ungra fjárhúsa úr blönduðu byggingarefni og
sömuleiðis sést þar kálgarður, áfastur jarðlægri útihúsarúst.
Þær minjar sem hér hefur verið lýst eru allar innan marka Staðarhóls, eins og
jörðin er skilgreind nú. Minjar í Þurraneslandi voru einnig skráðar haustið 2017.
Þurraness er fyrst getið í heimildum um 1700 í Jarðabók Árna og Páls (JÁM
VI, 163) en hefur án efa byggst frá höfuðbólinu nokkuð fyrr. Leigan var greidd
í smjöri en aðrar kvaðir eru ekki nefndar. Jörðin er fremur lítil og í heimildum
frá 1731 er heimatúnið sagt lítið, snöggt og harðlent (Jarðabók yfir Dalasýslu
1731, 22). Auk heimalandsins átti jörðin slægju­ og beitarítak í Staðarhólsodda
(Fasteignamat 1916­1918: Dalasýsla, 100). Skilyrði til túnræktar á jörðinni hafa
breyst mikið með vélvæðingu og mikil tún hafa verið gerð um næstum alla landar­
eignina. Eitthvað af minjum hefur horfið í þeim framkvæmdum. Þær fornleifar
sem skráðar voru eru að líkindum flestar frá 19. öld og dæmigerðar búskapar­
minjar frá því tímabili. Nokkra athygli vakti myndarlegur rústahóll í Stórumóum
vestan við bæ en þar virtist talsverð upphleðsla mannvistarlaga og tvær eða þrjár
tóftir. Í hólnum var stekkur á seinni öldum, nefndur Stóristekkur, en ýmislegt
bendir til að þar megi finna eldri mannvistarleifar undir þeim sem sjást á yfirborði
í dag. Reyndar er sömu sögu að segja víðar, þ.e. að eldri mannvistarleifar geta vel
leynst undir sverði þótt litlar sem engar minjar sé að sjá á yfirborði.