Tímarit Máls og menningar - 01.02.2010, Blaðsíða 135

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2010 · 1 135
um sem tældu til sín karlmenn og læstu inn í helli sínum og höfðu sér til gagns.
Pétur dregur ekkert undan að hér er skapstór og oft á tíðum viðskotaillur
kvenmaður á ferð, en hann byggir myndina af henni upp á fallegan hátt. Hann
dregur fram mynd af henni í upphafi kynna þeirra sem kynþokkafullri og
skemmtilegri konu, enda traustar heimildir fyrir hvoru tveggja. Hann ítrekar
að sú reglubundna umgjörð sem hjónabandið færði Þórbergi hafi líklega verið
nauðsynleg forsenda þess að Þórbergur „endurfæddist til ritstarfa“. Hann vitn­
ar í orðsendingar og bréf sem á milli þeirra fóru á ólíkum tímaskeiðum hjóna­
bandsins sem sýna gagnkvæma ást. Þegar hann lýsir skapbrestum Margrétar
reynir hann að skilja þá. Hann spyr meira að segja beint: „Hvernig ber að skilja
Margréti?“ (ÞÞ – í forheimskunarlandi, bls. 142). Og Pétur gerir tilraun til að
skilja Margréti, til að mynda með því að skoða það hlutverk sem konum var
ætlað á þeim tíma sem Margrét lifði; hvað var helst talið þeim til tekna og hvað
gaf þeim mínus í kladdann. Hér notar Pétur hvorki meira né minna en hið
mikla rit Simone de Beauvoir, Le deuxéme sexe, til greiningar á háttalagi henn­
ar. Bókin kom út árið 1949 þegar Simone de Beauvoir er rúmlega fertug en
Margrét tæplega fimmtug. Simone de Beauvoir bendir þar meðal annars á að
líf kvenna af hennar kynslóð og fyrri kynslóðum hafi verið skilyrt af kynhlut­
verkinu og að kynþokkinn var eitt helsta „valdatæki“ kvenna. Þegar fór að
halla undan fæti á því sviði upplifðu konur höfnun og tilgangsleysi tilverunnar
sem gjarnan leiddi til vanlíðanar og taugaveiklunar. Þetta kemur vel heim og
saman við margt í fari Margrétar sem var umhugað um hylli karlmanna og
reyndi oft – árangurslaust að því er virðist – að gera eiginmann sinn afbrýði­
saman, til að mynda í bréfum sem hún sendir honum þegar hún er erlendis, en
þar fjallar hún gjarnan um karlhylli sína og möguleika sína á nánari kynnum
við aðra karlmenn. Margt er þó ennþá ókannað í sögu Margrétar Jónsdóttur og
vekur það til að mynda furðu nútímalesanda hvernig samskipti hennar og
Þórbergs eru við börn þau sem þau áttu hvort fyrir sig, en þau áttu engin börn
saman eins og kunnugt er. Pétur gerir þeirri sögu nokkur skil en það blasir við
að verðugt væri að skrifa ævisögu Margrétar og gæti slík ævisaga eflaust varp­
að nokkru ljósi á aðstæður einstæðra mæðra og „lausaleiksbarna“ á Íslandi á
fyrri hluta tuttugustu aldar.
Bækur Péturs Gunnarssonar auka mjög skilning á Þórbergi Þórðarsyni,
þessu ólíkindatóli íslenskra bókmennta, um leið og þær eru dæmi um þá
grósku sem við erum að sjá í íslenskri ævisagnaritum um þessar mundir. Það
er líka mjög viðeigandi að sá sem skrifar ævisögu Þórbergs Þórðarsonar forðist
hefðbundnar leiðir því líklega er Þórbergur sá höfundur sem einna frumlegast
hefur tekið á ævisagnaforminu á Íslandi; ævisaga hans um séra Árna Þórarins­
son gnæfir enn yfir sem einn af tindum íslenskrar bókmenntasögu rúmri
hálfri öld eftir útgáfu lokabindisins og hefur vafalaust verið mörgum ævi­
sagnaritaranum til innblásturs og hvatningar í gegnum tíðina.