Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Blaðsíða 46

Þ r ö s t u r Ó l a f s s o n
46 TMM 2016 · 2
Á fyrstu tíu árum Skinfaxa, málgagns ungmennafélaganna, sem Jónas
ritstýrði eftir 1911, er bæði í leiðurum og öðrum skrifum fjallað um það, að
kaupstaðalífið íslenska sé að bera sveitalífið ofurliði. Kaupstaðirnir séu bæði
of margir og of fjölmennir; sá faraldur geisi um landið, að æskulýðurinn
streymi til kaupstaðanna og fjöldinn allur hafi snúið baki við sveitalífi fyrir
fullt og allt. – Allir sjái, hvílíkur voði þetta sé þjóðlífinu og öllum framförum
í landinu. Þetta sé þjóðinni hættulegra en búferlaflutningarnir til Ameríku.
Snúa verði af þessari viðsjárverðu braut.
Sams konar málflutningur þótti aftur boðlegur með tilkomu nýrrar ríkis-
stjórnar. Móta skal nútíð okkar úr þekktum hugmyndaheimi fortíðar.
Jónas frá Hriflu kallaði þetta kauptúnasýki, sem yrði að stöðva. Hann
tók til óspilltra málanna við að smíða pólitíska stefnu fyrir ungan flokk,
byggða á eins konar afturhvarfi til þjóðveldissamfélagsins. Jónas afbakaði
útópíu jafnaðarmanna og flutti hana uppí sveit. Verkfærið var Framsóknar-
flokkurinn.
Hann hannaði og gróðursetti þá framtíðarsýn að íslensk bændastétt
skyldi leiða þjóðina inn í farsæla framtíð. Hann fól það bændum og búaliði
að aðlaga íslenskt samfélag þessari framtíðarsýn. Fjölga skyldi í sveitum.
Landnám ríkisins átti að auka ræktanlegt land fyrir stórtæka nýbýlabyggð.
Pólitísk og þjóðfélagsleg undirtök ættu að vera hjá bændum til frambúðar.
Til að tryggja pólitískt yfirráð sveitanna var tangarhaldið geirnegld með
ójöfnum kosningarétti.
Hrinda skyldi af stað menningar- og viðskiptabyltingu í dreifbýlinu svo
bændur gætu sinnt forystuhlutverki sínu. Samvinnurekstur dreifbýlisins
var mótvægið við og áskorun á einkarekstur í bæjunum. Samvinnuskólinn
var stofnaður til að mennta elítuna – forystusveit samvinnuhreyfingarinnar.
Jónas kom á fót héraðs- eða alþýðuskólum. Allir voru þeir staðsettir í
dreifðum byggðum.
Allt var þetta gert í nafni litla mannsins og bændasynir höfðu þessa lífssýn
að leiðarljósi allt sitt líf, löngu eftir að þeir voru komnir í daglaunavinnu á
mölina. Í þessari framtíðarsýn – tilraun til íslenskrar útópíu – lá styrkur
Framsóknarflokksins. Á grunni hennar varð til öflug alþýðuhreyfing í
sveitum landsins.
Rétt er að taka það fram, að þegar ég tala hér um Jónas frá Hriflu, þá nota
ég hann meira sem táknmynd en allsráðandi, einan geranda – því þó hann
hafi verið þyngsta áburðarkerran, var hann alls ekki sú eina.
Alþýðuhreyfing jafnaðarmanna
Sýn Jónasar um endurnýjun sveitabúskaparins á kostnað þéttbýlisins gerði
hugsjón jafnaðarmanna erfitt fyrir. Tvær alþýðuhreyfingar kepptu um
atkvæði og pólitísk heimkynni. Ungt sveitafólk sem komið var á mölina
hafði bundist og játast hugsýn Jónasar um nýja gullöld velmegandi sveita.