Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Blaðsíða 96

96 TMM 2016 · 2
Jón Karl Helgason
Þrautreyndur nýgræðingur
Fyrstu skrif Elíasar Marar
Í greininni „Nýr penni í nýju lýðveldi“, sem birtist í Lesbók Morgunblaðsins
haustið 2006, minntist Hjálmar Sveinsson sextíu ára rithöfundarafmælis
Elíasar Marar (1924–2007). Tímasetningin miðaðist við að fyrsta skáldsaga
Elíasar, Eftir örstuttan leik, kom út hjá Víkingsútgáfunni 1946. Hjálmar sagði
að sagan, sem lýsir tilvistarkreppu ungs manns í Reykjavík á stríðsárunum,
markaði tímamót í íslenskri bókmenntasögu: „Hér er ekki fjallað um rang-
látt auðvaldsþjóðfélag eða söknuð eftir sveitinni, heldur hlutskipti nútíma-
manns sem hefur allt til alls en ekkert hald í hefðum, þjóðfélagsstöðu, trú,
fjölskyldu.“1 Jafnframt kvartaði Hjálmar yfir því að fáir læsu í seinni tíð
bækur Elíasar enda væru þær ekki fáanlegar í bókabúðum.
Grein Hjálmars og umfjöllun Dagnýjar Kristjánsdóttur um verk Elíasar
í fjórða bindi Íslenskrar bókmenntasögu, sem kom út sama ár, mörkuðu
þátta skil í umræðu um verk og feril þessa athyglisverða höfundar eftir að
ríkt hafði þögn um hann svo árum skipti.2 Í kjölfarið hafa komið út allmörg
rit um og eftir Elías, haldin hafa verið tvö málþing um hann, auk þess sem
Reykjavík Bókmenntaborg, Ríkisútvarpið og Landbókasafn-Háskólabóka-
safn sýndu honum sérstakan sóma á Lestrarhátíð í Reykjavík í október 2012.3
Í raun hafa skapast spánnýjar forsendur til að meta höfundarskap Elíasar.
Þar munar mestu um framlag Hjálmars Sveinssonar og Þorsteins Antons-
sonar, sem báðir hafa sent frá sér bækur um höfundinn og annast útgáfu á
verkum eftir hann, þar á meðal á áður óbirtu efni.4
Í grein sem ég birti árið 2006 færði ég rök fyrir því að í Eftir örstuttan
leik nýtti Elías sér fagurfræði hinnar sjálfgetnu skáldsögu en meðal þekktra
erlendra verka af þessu tagi má nefna Í leit að glötuðum tíma (À la recherche
du temps perdu, 1913–1927) eftir Marcel Proust og Ógleðina (La Nausée,
1938) eftir Jean-Paul Sartre. Ég fullyrti jafnframt að hinn 22 ára rithöfundur
hefði við útgáfu bókarinnar verið „ótvíræður nýgræðingur á ritvellinum“.5
Á þeim tíu árum sem nú eru liðin hef ég uppgötvað að þessi fullyrðing var
úr lausu lofti gripin. Elías gaf opinberlega út töluvert af efni á stríðsárunum,
þar á meðal nokkrar smásögur sem síðar urðu uppistaðan í smásagnasafninu
Gamalt fólk og nýtt (1950). Í þessari grein langar mig að gera bragarbót og
rekja í grófum dráttum feril Elíasar fram að útgáfu fyrstu skáldsögunnar.
Lögð verður áhersla á efni sem hann skrifaði en birti ekki á árunum 1939 til