Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Síða 72

D a i s y N e i j m a n n
72 TMM 2016 · 2
málshátturinn, og þó að Svava hafi aldrei verið gestur hér á landi, þá held
ég að þessar langdvalir erlendis hafi haft mikil áhrif á sýn hennar á íslenskt
samfélag, og gert hana næma á stöðu þeirra sem þykja ekki tilheyra menn-
ingu og samfélagi að fullu. Þetta var mikil nýjung í íslenskum bókmenntum
á sínum tíma, en gerir sögur hennar sérstaklega tímabærar í dag, á tímum
mikilla fólksflutninga.
Í smásagnasafninu Undir eldfjalli er til dæmis saga sem heitir „Pálma-
sunnudagsganga“ og fjallar um miðaldra konu í páskaferð til Jerúsalem.
Konan er kennari og er vön að segja öðrum hvernig þeir eigi að haga sér, en
framkoma hennar við ungan arabískan ræstingarpilt sýnir hroka hennar og
ónæmi gagnvart stöðu hans í þjóðfélaginu, enda þjáist hún í gegnum söguna
af flís í auganu, sem er auðvitað bein tilvísun í Biblíuna: „Hví sérð þú flísina í
auga bróður þíns, en tekur ekki eftir bjálkanum í auga sjálfs þín.“ (Matt. 7.3.)
Svava vinnur úr þessari sömu hugmynd í sögunni „Fyrnist yfir allt“. Hér
segir frá ungri stúlku sem flytur vestur um haf til Kanada með foreldrum
sínum. Í upplifun stúlkunnar verður hafið landamæri tveggja tungumála, en
einnig landamæri minnis og gleymsku. Hún missir ósýnilega vinkonu sína
í skipsferðinni á leið til Kanada, og með henni allar minningar sínar um líf
sitt fram að því. Fyrra sjálf hennar verður gleymsku að bráð. Tungumálið
gleymist hins vegar ekki svo auðveldlega, og á meðan hún hefur ekki náð
fullu valdi á ensku telst hún ekki fyllilega gjaldgeng í nýju samfélagi: „tungan
skar úr um hvort menn fengju þegnrétt. Þá fyrst stóðu menn báðum fótum
réttum megin við landamærin“ (618). Þetta ferli er hins vegar ekki sársauka-
laust. Nancy, kanadísk vinkona stúlkunnar, kennir henni að tala, og að
bera rétt fram. Stúlkan á sérstaklega erfitt með að bera fram orðið „reidíó“
á ensku, segir alltaf „radíó“. Nancy fylgist vel með, rýnir upp í munninn á
henni og jafnvel alla leið niður í magann, en þó að stúlkan hugsi orðið sem
„reidíó“ segir tungan, eða maginn, áfram „radíó“, það kemur svona út úr
henni. Þegar Nancy býr sig undir að leiðrétta verður stúlkan frumstæðri til-
finningu að bráð og slær Nancy óvænt og ósjálfrátt utanundir. Alveg eins og
tungan heldur áfram að segja radíó, slær höndin án þess að stúlkan ákveði
það. „Höndin og tungan og maginn. Telpan uppgötvaði að hún var í pörtum
sem allir höguðu sér að vild. Höfuðið á henni var felmtri slegið yfir þessari
óreiðu“ (617).
Ég held að öll okkar sem hafa einhvern tíma þurft að aðlagast nýrri menn-
ingu og nýju tungumáli kannist að nokkru leyti við þessa tilfinningu: við
leggjum okkur öll fram til að búa til nýtt sjálf sem hæfir nýjum aðstæðum,
að standa báðum fótum réttum megin við landamærin, að tala nýtt tungu-
mál fullkomlega. En eitthvað í okkur hlýðir ekki – eitthvað gengur ekki,
þrátt fyrir alla fyrirhöfnina. Eitthvað innra með okkur vill ekki ferðast yfir
landamærin, verður eftir – og bregst við. Nýja lífið á sér því aðeins stað á
yfirborðinu, á meðan fyrra sjálf leynist áfram í djúpinu.
Mörgum árum seinna, þegar stúlkan er orðin fullorðin kona og dvelst