Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Blaðsíða 67

„ Á l a n d a m æ r a h a f i n u “
TMM 2016 · 2 67
húsinu, nema hún lagi sig að mælikvörðum hans og lúti hans vilja, Hún fær
aldrei að segja sína skoðun. Hennar reynsla í eldhúsinu er metin að engu.
Mælingaárátta og rökhyggja hans taka ráðin af lífrænum aðferðum hennar.
„Ég hélt að kona yðar væri fötluð,“ segir þýski sölustjórinn (138).1 Og það er
einmitt það sem hefur gerst – það er búið að gera hana fatlaða.
Þetta minni sést ennþá gleggra í „Sögu handa börnum“, þar sem Svava
vinnur úr þessari hugmynd á afar áhrifaríkan hátt. Hér er móðirin skorin
upp af börnum sínum og heilinn tekinn úr henni af því börnin langar svo
að sjá hvernig mannsheili lítur út, á meðan faðir þeirra hefur helst áhyggjur
af að maturinn verði seinn á borðið. Heilamissirinn skiptir litlu fyrir hús-
verkin og móðurhlutverkið, sem hún sinnir áfram eins og fyrr, en hann
veldur því að hjartað í henni stækkar þangað til læknirinn verður að taka
það líka. Og í ljós kemur að enginn í fjölskyldunni hefur áhuga á að fá hjarta
móðurinnar. Þetta er boðskapur kvennabaráttukonunnar Svövu, boðskapur
sem var nýstárlegur og hafði gífurlega mikil áhrif á sínum tíma – en hljómar
kunnuglegar á okkar tímum, þó í fullu gildi sé enn. Hefði þessi boðskapur
fengið annan búning, annað söguform, hefði sagan líklega ekki enst eins
vel og lengi. Það er þessi sjokkerandi, gróteska aðferð sem gerir boðskapinn
áhrifaríkan. Það sé ég vel þegar erlendir nemendur mínir lesa þessa sögu. Ég
hef haft hana á leslistanum lengi, fyrst erlendis, þegar ég kenndi íslenskar
nútímabókmenntir í þýðingum í London, og síðan hér heima. Það er ekki
margt sem sjokkerar ungt fólk nú á dögum. En þessi saga kemur þeim í opna
skjöldu, ár eftir ár.
Sagan er líka gott dæmi um hvernig Svava beitir tungumálinu á afar
snjallan hátt. Hún segir söguna eins og það sé ekkert eðlilegra en að börn
skeri stóru tána af móður sinni á meðan hún er að hreinsa fiskinn til matar.
En um leið afhjúpar hún þær hugmyndir sem leynast undir yfirborði tungu-
málsins sem við erum hætt að taka eftir í hversdagsnotkun. Svava var því-
líkur snillingur í að raungera daglegt myndmál: hún tekur orðatiltæki og
málshætti bókstaflega. Móðirin í sögunni fórnar sér fyrir börnin sín. Bók-
staflega. Húsverkin krefjast ekki heilabrota. Bókstaflega. Þegar elsti sonur
hennar yfirgefur heimilið til að fara út í heiminn stígur hann bókstaflega
ofan á hana á leið sinni út, og „það heyrðist soghljóð“ eins og segir í sögunni
(121). Þannig fá lesendur að sjá fyrir sér afleiðingar þess sem við segjum – og
hugsum, því tungumálið mótar hugsanir okkar. Og það er fyrst og fremst
það sem skapar áfallið sem lesandinn verður fyrir. Hinn þægilegi, kunnug-
legi raunveruleiki hversdagsins tekur allt í einu á sig aðra afar óhugnanlega
mynd þegar við stöndum andspænis honum svona afhjúpuðum.
En áhrifin skapast einnig af myndmálinu, sem er afar sláandi og ein-
kennist af grótesku.2 Þessi stíll sem lýsir því sem er kynlegt, furðulegt,
óhugnanlegt og jafnvel viðbjóðslegt, á rætur að rekja til fornrómverskrar
menningar, og tengist hnignandi menningu, þar sem fólk heldur enn í trú