Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Blaðsíða 13

íslandsmýtan tmm bls. 11
segja að ekkert plús ekkert plús ekkert myndi
þrenningu sanna og eina og sú þrenning sé allt.
Hugmyndafræðin sem holdgerist í þríeining-
arsetningu íslenskra bókmennta er endileysa
sem sprengir með jðfnu millibili tilfinninga-
sprengju í kollinum á ráðvilltri dýrategund sem
rígheldur sér í þessar dúndrandi kenndir í spegli
hugans, þvi hún getur þá ímyndað sér að hún
sé eitthvað ákveðið, á ákveðnum stað á ákveðn-
um tíma og þar með blekkt sig fullkomlega um
leið og hún gleymir öllum spurningum um eitt-
hvað fyrir utan, gleymir öllum alheiminum.
Þessi setning er til þess gerð að loka alheiminn
úti, hún er kistulok.
Yfirleitt eru kynningar útlendinga á íslenskum
bókmenntum eins og ókrítísk kynning á sértrú-
arsöfnuði, enda augljóst að höfundarnir hafa
ávalt talað við sama fólkið og farið heim með
mynd af rétttrúuðu íslensku fjölskyldunni. Þó er
ekki hægt að gera ráð fyrir að sumir útlendingar
rumski ekki annað slagið af dvalanum. Danski
bókmenntafræðingurinn Erik Skyum-Nielsen
segir til dæmis í annars hefðbundinni ritgerð
sinni Irónía og reynsla sem birtist á dönsku í
Nordica 1991:
..hafa íslenskar bókmenntir átt við ramman
reip að draga í útlöndum að því leyti að for-
leggjarar og lesendur vænta sérlega „exó-
tískra" upplifana þegar „sögueyjan" tjáir sig í
bókmenntum. Það eru a) að nokkru leyti tekn-
ir fram yfir höfundar sem annarstaðar hefðu
verið kallaðir sentímental smábæjarhöfundar,
og b) skapaður jarðvegur fyrir bókmennta-
lega, og sérstaklega útgáfulega svikamyllu,
allt í mesta bróðerni við ísland og samnor-
rænar menningarstofnanir, sem velviljandi
ímynda sér að smáþjóð þurfi á öllum þeim
vinum að halda sem hún getur nælt sér í.
Samtímis kemur þetta markaðslega óþarf-
lega þungt niður á þeim orðsins listamönnum
sem af dugnaði og samviskusemi reisa hús
hins íslenska módernisma, hver í sínum stíl."
Það sem tær fantasía sem afneitar þríeiningar-
setningunni algerlega gerir, sem realismi getur
ekki, er að hún losar um beinan skilning og opn-
ar þannig huga lesandans og kemst lengra inn í
hann. Fantasía kemst nær frumspekilegum og
mystískum spursmálum en realismi því hún
notar tungumálið og táknin grímulaust sem
óhlutlæg verkfæri. Hún er laus við þá tilgerð
realismans, ættaða frá raunvísindum, að
látast vera að segja afdráttarlausan
sannleika. Fantasia er tærasta
form bókmennta því þar er ekki
reynt að koma til móts við tungumál
hversdagsins, mál sem er í dag skylt
stofnanakendu skólamáli, talsmáta sem
byggist á gefnum hugmyndum um hvað sé
veruleiki. Fantasían kemst næst uppruna hugs-
unarinnar, það er að segja ósjálfráðu myndflæði
í huganum. Þetta myndflæði truflar jarðbundið
fólk sem hugsar eftir röklegum leiðum því það
er óformað og hömlulaust, fullt af illhöndlanlegri
merkingu, merkingu sem er oft fremur per-
sónuleg en almenn. Ef bókmenntir búa yfir
hugsun í sjálfum sér, en eru ekki ævinlega hefð-
bundin rökhugsun klædd söguþræði og táknum
eins og raunsætt fólk óskar sér, þá er þessi sér-
kennilega tegund hugsunar tærust í fantasíunni.
Þar er hugurinn frjóastur og upprunalegastur.
Þeir sem eru á máli Heideggers og Derrida og
telja að nýja hugsun megi finna í bókmenntum,
ættu því að leita í fantasíuna. En það er afar
sjaldgæft að slíkt gerist. Þótt bókmenntafræðin
gefi sig út fyrir að vera í og með einhverskonar
dulmálslykill; fræði sem les merkingu á bakvið
tákn, hugsun bak við strúktúr, og svo framveg-
is, þá er fantasían sú bókmenntagrein sem sýn-
ir að bókmenntafræðingar valda ekki starfi sínu.
Það er á vissan hátt þreytandi fyrir höfunda, en
á annan frelsandi. Það er frelsandi á þann hátt
að þá er lesandinn frjáls andspænis bókinni, það
hafa engir fræðingar megnað að steypa hana (
ákveðið merkingarmót sem skemmir mikið til
lesupplifunina. Samband höfundar og lesenda
helst með öðrum orðum tært.
Þótt maður hugsi óháð landi, þjóð, íslenskum
„veruleika", íslenskri „sögu" er maður ennþá
maður. Þannig hugsa jafnvel íslendingar þegar
þeir hugsa því land, þjóð, ís-
lenskur veruleiki, íslensk saga, er
allt tálsýnir, samkomulagsatriði, afstæð
hugtök höfð til hæginda en ónauðsynleg til
afkomu. Ef menn taka þessi hugtök hins veg-
ar bókstaflega og sem endanlegum veruleika,
þá lifa þeir í fullkominni fantasíu. Þannig að
bæði realismi, eins og hann er skilinn hér og
sjálfsmynd íslendinga byggist á fantasíu. Að
benda á þetta, með því að reyna að kippa fólki
stundarkorn út úr þessum dásvefni, inn í af-
strakt heim, er ekki lífsflótti, heldur bón um að
fólk gerist ögn jarðbundnara. Þannig er fantasía,
í landi þar sem ríkja öfgatrúarbrögð samantvinn-
uð úr efnishyggju og realisma í raun meiri real-
ismi en realismi. Þess vegna má segja að þeg-
ar realisminn er orðinn algerlega blindur á sjálf-
an sig, þá er fantasía rökrétt þróun realisma.
í grein sinni, Óspektir á almannafæri, kemur
Guðmundur Andri Thorsson inn á þessi blindu
öfgatrúarbrögð úr efnishyggju og realisma og
lætur þau kristallast í staðreyndaóðum bók-
stafstrúuðum bónda:
.. Þar kemur til löng hefð hér á landi fyrir
viðhorfi til texta sem lýsir sér í orðtakinu um
að eitthvað standi eins og stafur á bók. Hér
hefur ríkt undra sterk trú á bókstafinn, til-
hneiging til að taka bókstafinn bókstaflega,
og nægir að vitna í því sambandi til deilna um
sannleiksgildi íslendingasagna, sem íslend-
ingar trúðu á rétt eins og gyðingar á sínar
uppruna-og landnámssögur. Og þetta kemur
líka fram í sagnaþáttum, þar sem fengist er
við sögulegar perónur og söguleg atvik sem
þær hafa hent - en menn hafa ekki gætt að