Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Blaðsíða 50

Þorgerður E. Sigurðardóttir
Börnin sem búa á jaðrinum
Um hryllilegar barnabókmenntir fyrir börn og fullorðna
Líkt og margir aðrir hefur undirrituð aldrei vaxið
upp úr því að lesa barnabækur. Það er í sjálfu
sér ekki í frásögur færandi, ein af lífseigustu
klisjunum i tengslum við barnabækur er eflaust
sú að góðar barnabækur höfði jafnt til barna
sem fullorðinna. Fleiri klisjur mætti tína til, t.d.
að um sé að ræða þörf fullorðinna fyrir að varð-
veita barnið í sér. Það er án efa margt til í þessu.
En svo haldið sé áfram á sjálfsævisögulegum
nótum, þá verður að segjast eins og er að
smekkur minn á barnabókum hefur breyst.
Núna hef ég mestan áhuga á bókum sem á ein-
hvern hátt geta talist „súbversívar" (e.
subversive, það sem leitast við að kollvarpa ríkj-
andi hugmyndum og gildum), eða á skjön við
viðteknar hugmyndir um barnabækur og inni-
hald þeirra. Og það er skemmst frá því að segja
að mér hefðu ekki þótt þessar bækur áhuga-
verðar þegar ég var barn. Fyrir það fyrsta var ég
mun meiri raunsæismanneskja þá. Ég skildi til
dæmis ekki fyrirbæri eins og Múmínálfana og
mér hefði ábyggilega þótt lítið til Blíðfinns og
vina hans koma. Það var algjört skilyrði að sögu-
hetjurnar væru eitthvað í líkingu við fólk, en ekki
talandi dýr eða furðufígúrur (hvað þá talandi
hattar og könnur). Þannig voru öll ævintýri á
mörkunum, þar sem þau höfðu ekki nægilega
raunveruleikaskírskotun, svona á yfirborðinu að
minnsta kosti.
Kannski var ég fórnarlamb sósfalrealismans
sem einkenndi íslenskar barnabækur á áttunda
áratugnum, og tókst að gera hugtakið „lykla-
barn" spennandi. Eða kannski hafði ég bara tak-
markað hugmyndaflug. Það er ekki efni þessar-
ar greinar, heldur sú staðreynd að nú í seinni tíð
hef ég, eins og svo margir, fallið fyrir ákveðnu
markaðssetningarbragði, því nú er f tísku að
markaðssetja barnabækur fyrir fullorðna og
skrifa bækur fyrir fullorðna sem hafa á sér yfir-
bragð barnabóka. Nærtækasta dæmið þessa
stundina eru auðvitað bækurnar um Harry Pott-
er, en þær eru beinlínis markaðssettar fyrir alla
aldurshópa, eins og kunnugt er. Ekki verður hér
borið í þann bakkafulla læk sem umræðan um
Harry Potter er þessa dagana, heldur hugað að
öðrum áhugaverðum bókum.
Víti til varnaðar?
Barnabókmenntir hafa frá upphafi haft það hlut-
verk, öðrum þræði, að hræða börn til þess að
fylgja boðum og bönnum foreldra sinna eða
samfélagsins. Þeim hefur verið ætlað að hafa
ákveðið forvarnagildi og vara barnið við að sýna
frumkvæði, jafnframt því sem þær hafa átt að
hvetja það til að gangast við þeim stað í veröld-
inni sem foreldrarnir hafa ætlað því. Þessar
bækur miðuðust við að gera börn að góðum og
gildum þjóðfélagsþegnum, án þess að þeim
væri treyst til að takast á við veröldina á sjálf-
stæðan hátt. í þessu felst óneitanlega ákveðin
mótsögn, enda er svo komið að bækur sem
falla undir þessa lýsingu þykja varla við hæfi
lengur. Ennþá má þó finna sígildar bækur af
þessum toga í verslunum. Hver man til dæmis
ekki eftir Bláu könnunni, sem gerði þau mistök
að forvitnast um veröldina utan hillunnar sem
hún átti heima á, og brotnaði þar af leiðandi í
þúsund mola?
Nokkuð er um það nú að bækur með blóðug-
um siðaboðskap séu endurútgefnar, væntan-
lega fullorðnum til skemmtunar. Fremstur meðal
jafningja í þeim flokki er án efa þýski læknirinn
Heinrich Hoffmann, sem skrifaði og mynd-
skreytti barnabækur með hryllingsívafi um mið-
bik nítjándu aldar. Þessar bækur voru gefnar út
í Bandaríkjunum í kringum aldamótin 1900 og