Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Blaðsíða 60

margs konar goðafræði - goðin eru að rýma til
fyrir mönnum.
Hin hliðin á örlögunum er hetjudáðin (hero-
ism) sem Tolkien þótti afar merkileg í norrænum
goðsögnum, að sögn Shippeys. Hetjudáðin
tengist hugtakinu „virtuous paganism", þ.e.
hugmyndinni um hinn „göfuga heiðingja".26
Völuspá er auðvitað spá þar sem Óðinn kemst
að því hvað muni verða en hann getur ekki gert
neitt til að hindra örlögin. Þrátt fyrir að örlögin
séu ráðin berjast öll goðin í Ragnarökum. í
Hringadróttinssögu er engin spá til en samt
virðast allir vita að barátta þeirra er vonlaus. All-
ir óvinir Saurons sameinast í hringastríðinu. Sig-
urinn kemur frekar á óvart; hann er ekki glæst-
ur og gjaldið er hátt. Þegar allt kemur til alls virð-
ist Völuspá „myrkt kvæði"27 en bæði Silmar-
illion og Hringadróttinssaga eru harmræn.
Átök eða málamiðlun?
Þá eru ótaldar túlkanir beggja textanna en nefna
má eitt atriði sem gæti orðið efni í aðra umræðu
en þessa tilraun til að sýna fram á líkindi milli
Völuspár og Hringadróttinssögu. \ túlkun sinni
bendir Sigurður Nordal á að Völuspá sýni átök
milli kristni og heiðni28 og Einar Ól. Sveinsson
segir: „ Ef litið er á efni kvæðisins, virðist það að
mestu heiðið. En vera má, að (síðasta hlutanum,
um ragnarök og hinn nýja heim, gæti á stöku
stað kristinna hugmynda" - og: „65. vísa er ef-
laust af kristnum uppruna."29 Þessi átök eru
greinilegri hjá Snorra og tengjast „euhemerism"
þar sem gert er ráð fyrir að að goð séu ein-
göngu manneskjur teknar í guðatölu en slikt er
einnig áberandi í keltneskum goðsögum. Að-
stæður Tolkiens voru allt aðrar og vandamálið
var líka persónulegra þegar hann reyndi að finna
málamiðlun milli þess sem hann dáðist að í forn-
bókmenntum („göfugrar heiðni") og kaþólskrar
trúar sinnar. Shippey segir Tolkien hafa viljað
lýsa hetjusiðferði, byggðu á fornenskri og
fornnorrænni hefð, á skiljanlegan hátt, án þess
að það bryti í bága við kristna trú: „Tolkien
wanted to express a heroic ethic, set in a pre-
Christian world, which he derived from Old
English epic and Old Norse edda and saga. But
he also wanted to make it sayable in a
contemporary idiom, understandable to con-
temporary readers, and not in contradiction of
Christian belief."30 Spyrja má hvort tilraun Tolki-
ens hafi verið árangursrík.
Bölvaði Völva tölvu?
Áðurnefnd hrifning Tolkiens af goðafræði, hið
frjóa goðsagnaímyndunarafl hans, skapandi við-
brögð hans við miðaldatexta og óhemjumikil
þekking hans á fornum tungumálum og bók-
menntum leiddu til þess að hann skapaði sam-
tímagoðafræði (Silmarillion) og hetjusögu
(Hringadróttinssögu). Þó að spennandi sé að
rekja áhrifin og benda á líkindi milli skáldskapar-
veraldar Tolkiens og norrænna texta er mikil-
vægt að hafa ( huga að verk hans eru sérstök.
Rætur þeirra liggja vissulega í gömlum hefðum
en bæði heimurinn sem hann skapaði og verkin
sjálf eru framúrskarandi; óvenjuleg, frumleg, og
þroskandi. Tolkien endurvakti gamla goðafræði
til að búa til nýja handa 20. öldinni, öld sem
þurfti að þola tvenn sagnfræðileg ragnarök.
„Zusammenhang" ýmissa hefða leiddi til sköp-
unar Bifrastar eða þess sem Terry Gunnell kall-
ar „bridge between the cultures"3' og allt þetta
er þýtt á nútímamálfar sem lesendur geta skil-
ið. Að sögn Terry Gunnells er þessi blanda
áhrifa skýringin á alþjóðlegu aðdráttarafli
Hringadróttinssögu því það eru ekki aðeins ís-
lendingar sem koma auga á kunnuglega þætti í
verkinu.
Hringadróttinssaga er frægasta fantasía Tolki-
ens og hefur verið lesin um allan heim áratug-
um saman. Áhuginn á verkinu er þó óvenjumik-
ill núna enda hefur kvikmyndun Peters Jacks-
ons hleypt nýju lífi í það. Hætta má á aðra djarfa
líkingu og segja að Peter Jackson endurveki
goðafræði Tolkiens og fylli í eyður hennar með
nýjum (oftast tölvuunnum) galdri á svipaðan
hátt og Tolkien gerði þegar hann enduruppgötv-
aði gamlar goðsagnir. Þessi nýja túlkun Jacks-
ons getur verið eins og upplífgandi göngutúr í
gömlum skógum þar sem við þekkjum laufin af
fornum norrænum trjám. Gæti völvan hafa séð
fyrir að á 21. öld yrði goðafræðin í myndrænu
formi og mikill hluti hennar tölvuunninn? Og ef
svo er, skyldi hún hafa bölvað þessari nýmóð-
inssýn eða hvað?
Heimildir
Eddukvæði. Gísli Sigurðsson sá um útgáfuna. Reykja-
vík, 1999.
Snorra-Edda. Heimir Pálsson bjó til prentunar. Reykja-
vík, 1984.
Tolkien, J.R.R.: The Hobbit (1. útgáfa 1954-55). Á ís-
lensku: Hobbitinn. Þorsteinn Thorarensen ís-
lenskaði. Reykjavík, 1997.
Tolkien, J.R.R.: Letters of J.Ft.R. Tolkien. Ritstj. Hum-
phrey Carpenter & Ch. Tolkien. London, 1995.
Tolkien, J.R.R.: Roverandom. London, 1998.
Tolkien, J.R.R.: The Silmarillion (1. útgáfa 1954-55). Á
íslensku: Silmerillinn. Þorsteinn Thorarensen ís-
lenskaði. Reykjavík, 1999.
Tolkien, J.R.R.: The Lord of the Rings (1. útgáfa
1954-55). Á íslensku: Hringadróttinssaga. Þor-
steinn Thorarensen Islenskaði. Reykjavík, 1993.
Tolkien, J.R.R.: Tree and Leaf. London 1964 (1. út-
gáfa).
Tolkien, J.R.R.: The Monsters and the Critics, and
Other Essays. Ritstj. Ch. Tolkien. London, 1991.
Cooper, J.C.: An lllustrated Encyclopaedia of Tra-
ditional Symbols. London, 1993.
Dronke, Ursula: Myth and Fiction in Early Norse
Lands. Aldershot, 1996.
Einar Ól. Sveinsson: Islenzkar bókmenntir í fornöld.
Reykjavík 1962.
Gunnell, Terry: „ Tívar in a Timeless Land: Tolkien's Elv-
es". Ráðstefna um Hringadróttins sögu Tolkiens
13. september 2002; netútgáfa: http://www.nor-
dals.hi.is/terry.html.
Helms, Randel: Tolkien's World. London, 1975.
Katherine Briggs: The Fairíes in Tradition and Litera-
ture. London, 2002.
Kocher, Paul Harold: Master of Middle-earth: the
Achievement of J.R.R. Tolkien. London, 1973.
Shippey, Tom: „Tolkien and lceland: The Philology of
Envy". Ráðstefna um Hríngadróttins sögu Tolkiens
13. september 2002; netútgáfa: http://www.nor-
dals.hi.is/shippey.html.
Sigurður Nordal: Völuspá. Reykjavík, 1952.
Whelpton, Matthew: „Tale-teller, truth-teller; myth-
maker, God". Ráðstefna um Hringadróttins sögu
Tolkiens 13. september 2002; netútgáfa:
http://www.nordals.hi.is/matthew.html.