Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Blaðsíða 20

ValdimarTr. Hafstein
Endurvakning hefðarinnar
Þegar ég sat tíma í rökfræði í háskólanum fyrir
um áratug lærði ég að nefna nokkrar algengar
rökvillur. Þeirra á meðal taldist „tilvísun íhefð",
en í þeirri meinlegu villu vaða þeir sem telja
sjálfkrafa rétt eða gott það sem rík hefð er fyrir.
Ef ég man rétt mun þetta vera á meðal algeng-
ustu rökvillna. Hér á eftir er meiningin að fara fá-
einum orðum um tilvísanir í hefð í íslensku sam-
félagi síðustu misserin, þótt nálgunin verði
reyndar ekki rökfræðileg. Upphafsár nýrrar aldar
hafa nefnilega einkennst af endur- og uppvakn-
ingu hefðarinnar á ýmsum sviðum, allt frá tón-
listtil stjórnmála, þarsem ólíkir hópar gera tilkall
til fyrri tíðar og setja hana fram hver með sínum
hætti og með margs konar ólíkri skírskotun til
samtímans. Opnun Þjóðmenningarhússins,
stofnun þjóðbúningaráðs, samstarf Sigur Rósar
og Steindórs Andersens og samþætting rapps
og rímna eru nokkur dæmi um þær ólíku tilvís-
anir I hefð sem fram hafa komið á síðustu árum.
Nú er að vísu ekkert nýtt að vísað sé til hefðar
með þessum hætti. Endurreisnartíminn í Evr-
ópu (u.þ.b. 1450-1650) einkenndist einmitt af
slíkum vísunum. Um gervalla álfuna endurupp-
götvaði yfirstéttin hina klassísku hefð frá Grikk-
landi og Róm. Heimspeki og önnur fræði ein-
kenndust af tilvísunum í klassíska höfunda;
með bogum, súlum og skrauti vísaði arkitektúr-
inn afturtil Rómaveldis; leikbókmenntirnar tóku
mið af grísku harmleikjahefðinni og skáldskap-
arfræði Aristótelesar; og tónskáldin byggðu á
stærðfræði Pýþagórasar og tóku sér til fyrir-
myndar uppbyggingu harmleikjanna í tónlist
sinni - þannig varð óperan til. Fyrstu söfnin urðu
einnig til á þessum tíma undir verndarvæng
prinsa og greifa, en þar var reynt að fanga hefð-
ina í eitt herbergi, flokka hana og nefna og ná
henni þannig á sitt vald.
í norðanverðri álfunni, þar sem Róm og Grikk-
land voru ekki jafn nærtæk, tóku menn að vísa
til heimaræktaðrar hefðar í listum, bókmenntum
og allra handa hagleik. Þannig vaknaði fyrst
áhugi á íslendingasögunum annars staðar á
Norðurlöndum á tímum endurreisnarinnar, því
þær mátti jú skoða sem hefð sem hægt var að
vísa til og tengja sig þannig við þær. Miklu var
tjaldað til við söfnun þeirra og útgáfu, en
dönsku og sænsku konungsveldin öttu kappi
um hvort þeirra ætti ríkara tilkall til hinnar nor-
rænu fortíðar (reyndar vék penninn reglulega
fyrir sverðinu í þessum nágrannaerjum). Kon-
ungar þessara ríkja höfðu hvorir um sig á sínum
snærum fjölmarga fornfræðinga til að rannsaka
norrænu hefðina og skilgreina hana með hags-
muni ríkisins að leiðarljósi. Ynglingasaga Snorra
Sturlusonar varð þannig einn af hornsteinum
sænska ríkisins, enda eru þar taldir Svíakonung-
ar allt frá því í árdaga, er Óðinn, Njörður og síð-
an Freyr réðu ríkjum. Á sextándu og sautjándu
öld leituðu Danir og íslendingar svo dyrum og
dyngjum að svokallaðri Skjöldungasögu, þar
sem talið var að ættir Danakonunga væru raktar
með samsvarandi hætti, en sú leit bar reyndar
ekki árangur.
Hefðin að vera íslendingur
Eins kannast margir við endurvinnslu fortíðar-
innar í meðförum rómantískra skálda og fræði-
manna á nítjándu öld. Tilvísun Fjölnismanna til
þess tíma er hetjur riðu um héruð kemur strax í
hugann í þessu samhengi, en það væri langt
mál að telja öll skáldin á nítjándu öld (og fram á