Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Blaðsíða 10

Bjarni Bjarnason
r
Islandsmýtan
Realismi á íslandi er sterklega mótaður af sjálf-
stæðisbaráttu þjóðarinnar á nítjándu öld. Eins
og meðal annarra nýlendna, til dæmis I afríku,
þótti mjög mikilvægt á íslandi að finna hið sérís-
lenska, til að byggja upp þjóðerniskendina, sem
aftur var pólitískt verkfæri. Vandinn er að þessi
leit að hinu séríslenska hætti ekki þó að þjóðin
yrði sjálfstæð.
Þegar maður er ósjálfstæður þarf maður að
sanna tilverurétt sinn með því að skapa sér
sjálf, þá fyrst getur maður orðið sjálf-stæður.
Hugmyndin með sjálfstæði er að vera frjáls og
hugmyndin með frelsi er að gera allt mögulegt
sem eykur gæði lífsins enn frekar. Ef maður
hins vegar notar frelsi sitt ekki til annars en að
skapa sjálf, eins og nauðsynlegt var í byrjun, þá
hefur maður fest í einhverri meinloku og aldrei
orðið sjálfstæður. Þessa meinloku þurfum við
að hrista af okkur, fara að njóta sjálfstæðisins og
frelsisins og skrifa bækur sem sýna hver við
erum. Bækur sem endaiaust leita að okkur
benda til að við séum ekki og eru heldur leiðin-
legar því það sem gerir bók góða er höfundur
sem er. Bókmenntatexti er leið til að gefa fólki
færi á að dvelja I því dýrmætasta sem við eig-
um; karakter. Fyrst þurfum við að nota frelsið í
að skrifa allt hugsanlegt sem fyrir er - svo get-
um við skapað nýjar bókmenntir.
Spurjum: Hvað gerist þegar fjársjóðskistan,
sem inniheldur hið íslenska, er loksins fundin
og hún opnuð?
Hið íslenska flögrar burt og hverfur bak við
næsta hæðardrag. Kistan er tóm. Hið íslenska
er aðeins fjársjóður meðan það er eðlilegt. En
enginn er eðlilegur þegar samtímis er verið að
selja hann nakinn á uppboði og spurja hann
nærgöngulla spurninga.
Þegar hið íslenska er sloppið er fjársjóðsleit-
armaðurinn, sem er í vinnu fyrir land og þjóð
auk næstu nágrannaríkja, kominn í vandræði. Út
úr þeim fer hann að segja frá hinum stórkost-
lega furðufugli sem hvarf úr kistunni. Áður en
hann veit af er hann farinn að leika þennan fugl.
Fyrirvaralaust er hann kominn með rautt stél og
gylltan kamb. Allt í einu vaknar hann upp og er
orðinn furðufugl. Engin trúir honum þegar hann
segist vera maður. Hann er fyndnastur þegar
hann skrækir að lokum bálreiður:
„Ég krefst þess að vera tekinn alvarlega!"
Síðan verða allir leiðir á honum. Þá átta menn
sig á að í raun eru þeir engu nær um hið ís-
lenska, og fyrst þeir eru það ekki, er þá ekki
hætt við að þeir hætti að vera (slenskir og hverfi
þar með? Nú skapast enn meiri eftirspurn eftir
því íslenska og næsta fjársjóðleitarhetja fer að
spá í kortin. Nú skal ég sko endanlega grafa upp
hið íslenska og færa spenntum dýragarðsgest-
um erlendis og hverfandi kaupendum heima
við. Aftur er hoppað á hringekjuna.
Dæmið er þó ekki flóknara en svo að maður
getur ekki skoðað frjálsan fugl í búri. Ef þú vilt
skoða frjálsan fugl, stilltu þig þá um að fanga
hann, því um leið og þú leggur hendur á hann er
hann ekki fuglinn sem þú vilt skoða. Öll þessi
árátta að þurfa að klófesta hið íslenska, og
spyrja fremur: hvað er að vera íslenskur? en:
hver er tilgangur lífsins? jafngildir því að leita
sannleika alltaf í spegilmyndinni. Svona narkiss-
ismi minnkar líkurnar á að bókmenntir sem fást
við almennari tilvistarspurningar komist að, en
eins og Soren Kierkegaard benti á er mikilvægt
að hver kynslóð svari þeim spurningum fyrir sig.
Auk þess er þessi árátta vita tilgangslaus því
eins og W. H. Auden kvað:
The centre that I cannot find
Is known to my Unconscious Mind
I have no reason to despair
Because I am already there.
Eins og ég sé þessa hryggðarsögu, þá byrjaði
salan á exótíska íslandi þegar Fjallaeyvindur