Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Blaðsíða 64

Hér eru ýmis talmálseinkenni sem fram að
þessu höfðu ekki verið leidd til öndvegis í ís-
lenskri skáldsögu: talmálsorð eins og svoddan,
þöngulhöfuð, aukafrumlagið það, innskotsorð á
borð við hreint og beint, sko, sérðu, losaraleg
setningaskipun og hik meðan mælandinn er að
koma fyrir sig orði, allmikil undirskipun eins og
gerist í talmáli þegar ein hugsun spinnst af
annarri.
Meðal öndvegishöfunda kringum aldamótin
1900 er einn sem engan veginn hefur notið
sannmælis, Jón Trausti. Fyrstu bækur hans voru
dæmdar mjög hart af gagnrýnendum, en á örfá-
um árum náði hann merkilegu valdi á frásagnar-
stíl og persónusköpun. í sögum eins og
Fylgsninu 1910 má finna merkilega samfléttun
náttúru- og persónulýsinga á þann hátt sem
ekki hafði verið áður gert. Persónulýsingar hans
á þessum tíma geta minnt á Dostojevskí: hin
huldu djúp mannshugans, manneskjur sem
skilja ekki hvers vegna þær bregðast við atburð-
um eins og þær gera.
Þriðji áratugurinn:
Nýsköpun og íhaldssemi
Við lok fyrri heimsstyrjaldar verða ákveðin skil í
bókmenntunum, bæði Ijóðum og sagnagerð.
Sveinn Sigurðsson, ritstjóri Eimreiðarinnar, birti
árið 1924 grein í tímariti sínu sem nefndist Tveir
ungir höfundar. Þar fjallaði hann um þá tvo byrj-
endur sem honum sýndust efnilegastir, Guð-
mund Gíslason Hagalín og Halldór Kiljan Lax-
ness. Þetta voru mjög ólíkir höfundar og enda
þótt afstaða og stíll þeirra beggja ætti eftir að
breytast gagngert á löngum ritferli urðu þeir
aldrei samstíga. f næsta árgangi Eimreiðarinnar,
1925, var birt efni frá þeim báðum. Halldór
frumbirtir þar Únglínginn í skóginum,
módernískt Ijóð, ásamt inngangi um ex-
pressjónismann, en Hagalín ritar greinina
Nýnorskt mál og menning. Þar lætur hann í Ijós
vantrú á ismum og dægurflugum en heldur
fram í þeirra stað bókmenntum sem reistar séu
á þjóðlegum menningararfi. í sögum sínum frá
þessum tíma leitast Hagalín við að höndla 'þjóð-
arsálina' eins og hún birtist í þjóðtrú og sögn-
um, fornum og nýjum, og lífi einstaklinganna.
Sögurnar lýsa átökum fólks þar sem tilfinningar
og ástríður eru á einhvern dularfullan hátt í ætt
við tröllslega náttúruna. Persónur sem Hagalín
leggur mesta rækt við eru einfarar og sérvitring-
ar, fólk sem er eins hrjúft og grjótið á ströndinni
áður en menningin hefur slípað af því kantana
eins og Jakob Jóh. Smári komst að orði í rit-
dómi.8
Þessir nýrómantísku drættir eru viðloðandi í
síðari sögum Hagalíns. Enda þótt hann sneri sér
í æ ríkara mæli að þjóðfélagslegum viðfangsefn-
um voru eftirlætispersónur hans samar við sig,
hrikalegar eins og drangarnir sem „holskeflur
óminnilegra tíða hafa sorfið frá forbergi hins
fasta lands", eins og hann segir um Sturlu í
Vogum.
Æskuverk Halldórs Laxness einkennast af
uppreisn gegn hefðinni og róttækum stíltilraun-
um. En frá og með Söiku Vöiku söðlar hann um
og snýst til félagslegs raunsæis. Jafnframt
leggur hann sig eftir málfari þess alþýðufólks
sem hann lýsir og í eftirmála Sjálfstæðs fólks frá
1952 er hann kominn á þá skoðun að fegurstu
birtingarmyndir íslenskrar tungu séu „hjá
snauðasta dalafólki og umkomulausu vinnufólki
í sveitum".9 Segja má að í sögum Halldórs frá
og með 4. áratugnum sé framfylgt í verki þeirri
stefnu Sigurðar Nordals að blanda íslenskri hefð
og erlendum áhrifum í 'hæfilegum' hlutföllum.
Ýmsir fulltrúar hefðarinnar áttu þó lengi vel
erfitt með að taka bækur hans í sátt.
Óumdeilt er að Halldór hefur verið mikill
áhrifavaldur meðal rithöfunda samtímans. Hins
vegar er ekki alltaf auðvelt að sjá ( hverju þessi
áhrif eru fólgin. Það virðist ekki vera mikið um
að höfundar feti í fótspor hans og reyni að líkja
eftir sagnastíl hans, svo margbreytilegur sem
hann er. Fordæmið hefur þó vafalaust haft mik-
ið að segja. Til dæmis hefur varla verið vinnandi
vegur að skrifa hér eintóna, stéttvísar öreiga-
sögur á borð við þær sem voru vinsælar í ná-
grannalöndunum á kreppuárunum eftir útkomu
Söiku Vöiku þar sem pólitíkin og verkfallsbarátt-
an og jafnvel rómantík hins unga hugsjónafólks
er ævinlega skopfærð eða séð í spaugilegu Ijósi.
Sérstaða Þórbergs
Annar helsti nýjungamaður í skáldsagnastíl er
Þórbergur Þórðarson. Sögur hans eru allar
sannkallaðar skáldsögur enda þótt hann sé sjálf-
ur aðalpersóna þeirra allra.
Meðal þess sem skemmtilegt er að athuga
eru endalaus tilbrigði í orðavali í eldri verkum
Þórbergs. Nefna má lýsingarorð og orð í lýsing-
arhætti, sem beitt er á markvissan hátt og eru
merkingarþrungin, ýkjukenndar líkingar, málandi
sagnorð, eins og þessi upptalning ber með sér
af fáum síðum um athafnir sögumanns: ganaði,
stumraði, tafsaði, kuðlaði, læðupokaðist, sletti,
fumaði, spígsporaði, skoppaði, skjögraði,
vafraði. Þannig má með örfáum dráttum bregða
upp Ijóslifandi lýsingum:
Svo röltum við af stað þrjú saman hljóðan
brúðargang fyrir austurgaflinn á Bárunni og
suðurTjarnargötu. Ég ra/að/vinstra megin við
kunningja minn. Fraukan þrammaðihonum til
hægri handar og hélt uppi pilsinu öðrum meg-
in, eins og títt var í þá daga. Hún hafði hold-
legan kálfa.10
Allt er dregið sem sterkustum litum. í síðari
verkum Þórbergs virðist hann orðinn fráhverfur
slíkum flugeldum stíls og leggur sig í staðinn
fram um að ná áhrifum með sem einföldustum
brögðum. Þetta helgaðist af þeirri skoðun sem
hann lét í Ijós á efri árum, að einfalt talmál væri
„meira lifandi og elastískara en þetta venjulega
bókmál þar sem maður kann oft fyrirfram setn-
inguna sem á eftir kemur."11 Stíllinn bæði í
Sálminum um blómið og / Suðursveiter einfald-
ur og talmálskenndur, og áhrifin sköpuð í krafti
þessa einfaldleika.
Módernismi
Módernismi er skilgreindur sem hvers konar
frávik frá raunsæislegri frásagnarhefð. Þau frá-
vik eiga sér að miklu leyti sameiginlegar rætur
en eru svo margs konar í birtingarmyndum sín-
um að ekkert er til sem beinlínis getur kallast