Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Blaðsíða 22

HH
Myndin sem dregin er upp er af einni þjóð í einu
ríki með eitt mál og eina trú (og einn gjaldmiðil),
með sameiginlega fortíð, sameiginlegar sorgir
og sigra.
Þjóðbúningurinn er annað dæmi um hvernig
sníða má margbreytilegri fortíð einfaldan stakk.
Svo sannarlega felst tilvísun í hefð í því að fara
í þjóðbúning, enda er það gjarnan gert á hátíðis-
dögum - og þá í þeim tilgangi að tengja tilefni
dagsins við fyrri tíð og Ijá því
þannig hátíðleik hefðarinnar. Með
því að klæðast búningi formæðr-
anna vísa konur til samfelldrar
sögu og tengja eigin líkama við lík-
ama ótal annarra kvenna sem
hafa klæðst þessum búningi í ald-
anna rás. Allar tilheyra þessar kon-
ur einni þjóð og það undirstrika þær
með einum búningi. En í reynd er þjóðbún-
ingurinn ekki jafn einsleitur og ætla mætti. Sem
„þjóðbúningur" á hann rætur að rekja til róman-
tískra strauma 19. aldarinnar sem voru sam-
tvinnaðir sjálfstæðisbaráttunni og hófu til vegs
og virðingar alþýðuhefðir í nafni „þjóðarinnar" á
þeim tíma er þjóðríkin voru í mótun.
Islensk þjóðernisorðræða snerist eins og
kunnugt er mikið til um endurreisn gullaldarinn-
ar, þjóðveldistímans („Nú er hún Snorrabúð
stekkur ..."). Upphaf skautbúningsins - sem
fjallkonan klæðist 17. júní - má þannig rekja til
ritgerðar frá miðri 19. öld eftir Sigurð Guð-
mundsson málara, en hann fékkst jöfnum
höndum við fornritin, fornleifarnar og forna
þjóðhætti í rannsóknum sínum á fornöldinni ís-
lensku. Rannsóknir hans voru margar hverjar
hagnýtar og það var einnig ritgerð hans „Um
kvennbúnínga á íslandi að fornu og nýju" er út
kom árið 1857 í Nýjum félagsrítum Jóns Sig-
urðssonar. Þar harmar hann mjög kventísku
samtímans og finnur henni allt til foráttu, ekki
síst erlend áhrif sem endurspeglast í henni að
hans mati og honum þykja síður en svo vera til
bóta. Með hliðsjón af rannsóknum sínum á bún-
ingi íslenskra kvenna „til forna" setti hann síð-
an fram tillögur um breytingar á gamla faldbún-
ingnum, teiknaði myndir, bjó til
snið og mynstur og hannaði ís-
lenska skautbúninginn. Bún-
ingnum vildi hann að kvenfólk
klæddist við hátíðleg tækifæri,
enda taldi Sigurður hann vera í
anda þess búnings sem konur
höfðu klæðst á fyrstu öldum ís-
landssögunnar. Það er svo til
merkis um tíðarandann að
þessi tillaga féll strax í góðan
jarðveg og fyrstu skautbúning-
arnar voru komnir í notkun um
1859.
Ellefu árum síðar hannaði
Sigurður síðan léttari útgáfu
sams konar búnings sem var betur til þess fall-
in að dansa í. Sá búningur var „hér um bil alveg
sá forni kyrtill að laginu til", að því er segir í bréfi
Sigurðar málara til Jóns Sigurðs-
sonar þann 7. apríl 1870, en hann
er enn talsvert notaður og nefnist
kyrtill (eins og sá forni). Upphlutur
er annar búningur sem tengdur er
sögunni órofa böndum og gengur
líka undir nafninu þjóðbúningur. Ef
nánar er að gáð fór upphlutur hins
vegar ekki að ryðja sér til rúms sem
búningur fyrr en í byrjun tuttugustu aldar og
varð ekki útbreiddur fyrr en nokkr-
um áratugum síðar.
Þessir búningar hafa síðan tek-
ið talsverðum breytingum síðustu
hundrað árin með tilkomu og þró-
un gerviefna ýmiss konar. Sér-
fræðingar segja hins vegar að aft-
ur hafi dregið úr notkun gerviefna
á síðustu áratugum. Á heimasíðu
þjóðbúningaráðs segir þannig: „um
aldamótin 2001 einkennast viðhorf til
búningsins af viðleitni til stefnufestu", en því
næst fylgir lýsing á efninu sem nú er notað í
hverja flík.
Einhverjir lesendur hafa e.t.v. staðnæmst við
tilvist sérstaks þjóðbúningaráðs og þá hefur
þeim orðið viðlíka við og mér þegar ég lenti á
heimasíðu þess (www.buningurinn.is). Þar
kemurfram að menntamálaráðherra hafi skipað
þjóðbúningaráð 1. janúar 2001 á grundvelli
þingsályktunartillögu frá 10. mars 1999. Stofn-
un ráðsins er öðru fremur til merkis um þá við-
leitni til stefnufestu sem ráðið sjálft telur ein-
kenna viðhorfin til þjóðbúningsins í dag. Hlut-
verk ráðsins er að varðveita þekkingu á íslensk-
um búningum og gerð þeirra og því hefur verið
falið að koma á fót leiðbeiningarþjónustu. Nú vil
ég síst gera lítið úr mikilvægi þess að varðveita
þekkingu á gömlum búningum og handverki og
vona því að mér fyrirgefist þó ég bendi á að
„stefnufesta" í þessum efnum er
einmitt til þess fallin að undir-
strika einsleitni og draga fjöður
yfir margbreytileika. Þetta er til-
raun til að skilgreina hefðina
þannig að hún uppfylli þörf þjóð-
ríkisins fyrir samræmdan búning
(sem fólk klæðist einkum þegar
fagna á tilvist þessa þjóðríkis, á
sjálfan þjóðhátíðardaginn).
Drífa Hjartardóttir, þingkona Sjálf-
stæðisflokksins flutti þingsályktunartillöguna
um þjóðbúningaráð ásamt Sturlu Böðvarssyni
og mælti m.a. fyrir henni með þeim orðum að
það væri ekki sama hvernig með búninginn væri
farið: „Við höfum horft upp á það að íslenskur
þjóðbúningur er beinlínis afskræmdur og við
Hefðir, með öðrum
orðum, eru ekki til,
þær eru búnar til.
Málshátturinn á
jafn vel við þegar
honum er snúið á
haus: að framtíð
skal hyggja er for-
tíð skal byggja.