Tímarit Máls og menningar - 01.09.2005, Side 52

Kristján Jóhann Jónsson
Lýðveldið ísland
Ritgerð Þórbergs boðar skýra afstöðu til tungumáls og ritstarfa í hinu nýja
lýðveldi. í greininni má segja að barið sé í borðið og sagt: Hér dugir ekk-
ert sleifarlag. Fari þeir og veri sem svíkja þjóðina og tunguna. Þjóðin varð
stórhrifin afþessari afstöðu. Hún var búin að losa sig við Dani og mikið lá
við að sjálfstæð þjóð í eigin landi talaði sitt eigið tungumál sómasamlega.
Sjálfstæðisbaráttan hafði vakið almenning til vitundar um tungumálið og
tungan var talin vera það sem framar öðru gerði íslendinga að þjóð. Því
var um þetta leyti haldið á lofti sem almennu lögmáli að ástand þjóðar og
tungu fylgdist að (Kjartan G. Ottósson 1990: 76).
I gamla íslenska bændasamfélaginu fylgdu menn sjónarmiðum sínum
oft eftir af mikilli þrjósku. Líklega er óhætt að staðhæfa að án þess hefði
þjóðin tæplega lifað af erfiðustu skeiðin í sögu sinni. Það má ef til vill minna
á skáldsagnapersónuna Bjart í Sumarhúsum, aðalpersónuna í Sjálfstœðu
fólki Halldórs Laxness, sem tákngerving slíkra viðhorfa. Hans grundvallar-
sjónarmið og hugsjón var sjálfstæðið sem hvíldi á búskapnum en viðhorf
menntaðra fslendinga til texta árið 1944 virðist ótrúlega líkt hugmyndum
Bjarts. Hlutverk rithöfunda og menntamanna hvíldi á tungumálinu og tók
á sig mynd sem líktist búskapnum á heiðarbýlinu. Það varð að leggja allt í
sölurnar til þess að komast af, það varð að fylgja fjölmörgum reglum og eng-
in brot fyrirgefin. í þessar skoðanir á ritun hefur þjóðin haldið til skamms
tíma og allir virðast vissir um að þær séu réttar, hvort sem farið er eftir þeim
eða ekki. Við skrifum í skugga ótrúlega margra boða og banna. Sjálfstæði
þjóðarinnar er enn í húfi ef við drepum niður penna.
Fyrsta alhliða stílfræðibókin á íslensku: íslensk stílfrœði eftir Þorleif
Hauksson og Þóri Óskarsson er unnin á vegum styrktarsjóðs Þórbergs
Þórðarsonar og Margrétar Jónsdóttur konu hans. Það sýnir eins og ann-
að stöðu Þórbergs í íslenskri stílfræði. í bókinni fjallar Þorleifur Hauks-
son um forskriftarstílfræði4 og segir „Einum kennt - öðrum bent“
geta talist til þess flokks vegna þess að þar boði Þórbergur „æskilegar
stílreglur: nákvæmni, skýrleika og yfirvegaða og tildurslausa framsetn-
ingu“. Þorleifur minnir einnig á það í bók sinni að Þórbergur hafi notað
líkingar til þess að lýsa „óskilgreindum einkennum stílsins“ sem geta
gert frásögn að skáldskap (bls. 66).
Þorleifur er hér að vísa til orða Þórbergs um hinn „djúpa tón“, „myst-
ikina, leyndardómana, vatnaniðinn bak við fjallið“ (Þórbergur Þórðar-
son 1971: 204). Þórbergur virðist í grein sinni handviss um að hann geti
skorið úr um það hvort í textum sem hann les leynist: „vatnaniður bak
við fjallið“ eða ekki.5
50
TMM 2005 • 3