Náttúrufræðingurinn - 2019, Qupperneq 44

Náttúrufræðingurinn
116
Ef tilgátan er rétt mynduðust Hljóða-
klettar í tengslum við atburð í lok síð-
asta jökulskeiðs, í upphafi nútíma.
Eldsumbrot urðu á gossprungu sem var
að minnsta kosti 75 km löng.20 Hraun-
gos urðu á mörgum stöðum á þessari
sprungu, einkum nyrðri partinum, og
um sama leyti varð sprengigos í Öskju.20
Hraunflóð rann frá Randarhólum og
niður eftir dal sem var forveri Jökulsár-
gljúfra. Hraunið stöðvaðist að mestu
þar sem nú eru Hljóðaklettar og Rauð-
hólar vegna fyrirstöðu sem varð til í
gljúfrunum þegar Stóravítishraun rann
að þeim úr vestri. Vatn, setmyndanir og
glóandi hraunið unnu saman og sköp-
uðu þær jarðmyndanir sem við þekkjum
nú sem Hljóðakletta og Rauðhóla í
Jökulsárgljúfrum.
Margt mætti kanna nánar í Jök-
ulsárgljúfrum til að skoða útbreiðslu
Sveinahrauns og athuga hvort tilgáta
þessi stenst. Þannig mætti til að mynda
skoða gjall úr Rauðhólum annars vegar
(gervigígar?) og úr Randarhólum hins
vegar (upptök Sveinahraunsins), til að
athuga breytilegan eðlismassa gjallsins
og aðra eiginleika þess.2,7 Þá mætti reyna
að finna gjóskuna eða gjallið sem hinir
meintu gervigígar köstuðu frá sér og
kortleggja hraunbríkur sem líkast til eru
leifar hraunsins sem fyllti upp í dalinn
eða gljúfrið sem þarna var. Þessar rann-
sóknir mætti svo bera saman við gervi-
gíga annars staðar á landinu og erlendis.
Rannsókn þessi er því vonandi einungis
fyrsta skrefið við könnun Jökulsár-
gljúfra á þeim nýju forsendum sem til-
gátan myndar.
ABSTRACT
are the hljóðaklettar aNd
rauðhólar geOlOgical fOrmatiONs
iN the jÖkulsárgljúfur caNyON
remNaNts Of rOOtless cONes?
Hljóðaklettar and Rauðhólar in the
volcanic zone of North Iceland have
been thought to be remnants of an
Holocene fissure eruption. However,
there are various indications that these
structures are not due to an eruptive fis-
sure. It seems more likely that they are
pseudocraters (or rootless craters) and
entablature features formed by inter-
action between the Sveinahraun lava
flow and the Jökulsá á Fjöllum river. As
an example, these formations are not
located within fissure swarms of the
nearby volcanic systems, which is unu-
sual for eruptive fissures. Also, forma-
tions like Hljóðaklettar are found else-
where to the south along the Jökulsár-
gljúfur canyon, where the Sveinahraun
lava is in contact with the Jökulsá river.
Sveinahraun flowed down the Jökulsár-
gljúfur canyon about 11 000 years ago,
shortly after the last deglaciation. Until
now, the northernmost part of the Svein-
ahraun has been assumed to be Eyjan
in Vesturdalur. Here it is suggested
that Sveinahraun flowed 5 km further
to the north, and formed Hljóðaklet-
tar and Rauðhólar in conjunction with
the Jökulsá á Fjöllum river. This could
explain why lava platforms in Vestur-
dalur (which have been assumed to be
a Sveinahraun lava) and lava platforms
that have been assumed to originate in
Hljóðaklettar or Rauðhólar have the
same elevation. We assume that they
are the remnants of the same ponded
lava. The Stóravíti lava formed shortly
before Hljóðaklettar and Rauðhólar.
The Stóravíti lava crossed the Jökulsár-
gljúfur canyon north of Hljóðaklettar
and most likely dammed the canyon.
That facilitated conditions for the for-
mation of a ponded lava, when the
Sveinahraun lava flowed. Where the
lava met water (the Jökulsá river) and
sediments in the area, pseudocraters
formed, i.e. Rauðhólar and Hljóðaklet-
tar. Later, the river eroded scoria off
Hljóðaklettar, and eroded the lava, leav-
ing only patches.
11. mynd. Horft til norðurs að Hljóðaklettum. Austurendi Langavatnshöfða sést til vinstri á myndinni. – Hljóðaklettar, a view towards the north.
The eastern end of Langavatnshöfði is seen on the left in the figure. Ljósm./Photo: Ásta Rut Hjartardóttir.