Náttúrufræðingurinn - 2019, Blaðsíða 48

Náttúrufræðingurinn
120
2. mynd. Helstu þættir sem geta haft áhrif á talinn fjölda mófugla á varptíma. Mælingar miðast
oftast að því að meta breytileika í stofnstærð yfir lengri tíma. Hlutfall fugla sem er heima þegar
talning fer fram, viðvera, og hlutfall heimafugla sem sjást, sýnileiki, hafa einnig mikil áhrif á talinn
fjölda. Viðvera ræðst meðal annars af gæðum búsvæða og varpárangri en dægursveifla og mun-
ur eftir tíma sumars skipta einnig máli. Sýnileiki ræðst af sömu þáttum en einnig af veðri. Mjög
erfitt er að leiðrétta fyrir öllum þessum þáttum og því er vænlegast að reyna að staðla aðferðir við
mælingar eins og hægt er. – Main factors affecting number of counted waders during censuses
on the breeding grounds. The factor of interest is usually variation in population size over longer
periods but proportion of the population which is at home during the census and detectability
(proportion seen of those at home) also contribute greatly to variation in counts. Proportion at
home is affected by habitat quality and breeding success but there can also be a diurnal and
a seasonal rhythm in off-territory movements. Detectability is affected by the same factors and
additionally by weather.
Fyrstu tilraunir til mófuglatalningar
á Íslandi virðast hafa verið gerðar í
leiðöngrum breskra stúdenta sem
heimsóttu landið á sjöunda áratug síð-
ustu aldar.15 Formlegar mófuglataln-
ingar Íslendinga hófust líklega 1979
og 1986.16,17 Frá því í lok síðustu aldar
hafa staðbundnar þéttleikamælingar á
mófuglum verið stundaðar víða, yfirleitt
einstakar talningar í tengslum við fram-
kvæmdir, og birtar í skýrsluformi.18,19
Vísir að vöktun mófugla hefur orðið
til á vegum Náttúrufræðistofnunar Ís-
lands á Mýrum og við Markarfljót20,21
á síðustu árum og hjá náttúrustofum á
ýmsum stöðum, til dæmis á Norðaust-
urlandi.22 Ekki hefur enn verið komið
á fót vöktun á mófuglum á landsvísu
þegar rjúpa er undanskilin.23,24 Hér segir
frá niðurstöðum mófuglatalninga sem
fóru fram á varptíma víðs vegar á Suður-
landi á árunum 2011–2018, og talningar
á mófuglum, aðferðafræði og áskoranir
síðan ræddar í víðara samhengi.
BREYTILEIKI Í FJÖLDA
Í TÍMA OG RÚMI
Markmið reglubundinna fugla-
talninga er yfirleitt að fylgjast með
breytingum á stofnstærð yfir lengri
tímabil, til dæmis áratugi. Til að
slíkar talningar gefi upplýsingar um
breytileika í stofnstærð er mikilvægt að
reyna eins og kostur er að leiðrétta fyrir
öðrum þáttum sem hafa áhrif á niður-
stöður talninga. Auk stofnstærðar, sem
er sá þáttur sem oftast er áhugi á, eru
það einkum tveir þættir sem hafa áhrif
á fjölda fugla sem sjást í talningum.
Þeir þættir eru: Viðvera – fjöldi fugla
sem er heima þegar talning fer fram, og
sýnileiki – hversu hátt hlutfall af þeim
sem eru heima við sjást í talningu. Ýmsir
þættir hafa áhrif á viðveru og sýnileika
og þeir þættir geta spilað saman á flók-
inn hátt (2. mynd). Rannsóknir sýna að
vaðfuglar leita oft langt út fyrir óðul
sín í fæðuleit, bæði fyrir varptíma og
meðan á álegu stendur, en nokkuð
dregur úr slíkum ferðum eftir að ungar
skríða úr eggjum. Á Íslandi eru þekkt
2–7 km löng ferðalög út fyrir varpsvæði
hjá merktum jaðrakönum og spóum í
varpi (óbirt gögn) og langar fæðuferðir
heiðlóu og fjöruspóa eru einnig þekktar
frá Bretlandseyjum og Noregi.25,26 Eðli
búsvæða hefur líklega áhrif á ferðalög
út fyrir óðul. Minni þörf ætti að vera á
að sækja fæðu annað ef fæðuframboð á
óðulum er gott. Varpárangur hefur að
sama skapi áhrif á viðveru því fuglar eru
bundnari við óðul ef gæta þarf afkvæma
heima við en ef varp misferst hætta þeir
oft varptilraunum og geta lagst í flakk.13
Sýnileiki mófugla á varpstöðvum,
eða hlutfallið sem sést af þeim fuglum
sem eru heima, er nátengdur viðveru
og erfitt er í reynd að skilja þessa þætti
að nema með sértækum rannsóknum
á fuglum sem hafa verið merktir með
staðsetningartækjum. Þá er hægt að
vera viss um hvort fuglar eru heima
þegar talning fer fram. Sýnileiki
mófugla breytist bæði yfir sumarið og
yfir daginn. Að jafnaði er hljóðbærast
kvölds og morgna og hvers kyns merkja-
sendingar fugla berast þá best.27 Því er
virkni mófugla og sýnileiki jafnframt í
hámarki á þeim tíma.28 Rannsókn á dæg-
ursveiflu í sýnileika mófugla hérlendis
bendir til að sýnileiki flestra vaðfugla
sé hæstur fyrir kl. 10 á morgnana, lækki
yfir miðjan daginn en síðan komi annar
toppur að kvöldi, heldur lægri, um það
bil kl. 18–21.29 Í sömu rannsókn virtist
sýnileiki þúfutittlings vera heldur jafn-
ari yfir daginn en hjá vaðfuglunum en
datt svo alveg niður í kvöldkulinu eftir
kl. 21 eða svo. Rannsóknir á sýnileika
vaðfugla á Bretlandseyjum sýna sama
mynstur og hér, topp í virkni og sýnileika
að morgni og lægri topp að kveldi.30
Talsverður breytileiki er í viðveru og
sýnileika mófugla yfir sumarið. Flestir
fullvaxnir fuglar koma til landsins í
apríl og maí og yfirgefa það aftur í júlí
og ágúst, en margir fyrr.31–33 Á tímabil-
inu frá komu á varpstöðvar til brott-
farar koma mófuglarnir sér upp óðali og
maka, verpa, koma upp ungum og fita sig
fyrir brottför ef allt gengur vel.34,35 Ýmis-
legt getur þó farið úrskeiðis í þessu ferli
og leitt til þess að margir fuglar hætta
varptilraunum snemma og yfirgefa óðul
sín. Talningarstofninn minnkar því yfir
sumarið. Þetta veldur því að sýnileiki
er misjafn yfir sumarið eftir því á hvaða
stigi varptímabilsins fuglar eru. Þá er
tímasetning atburða og varpárangur
mismunandi milli ára.36 Almennt eru
fuglar sýnilegastir snemma á varptíma
þegar þeir eru á sýniflugi yfir óðulum,
og svo aftur þegar þeir eru með unga.
Hámarksfjöldi flestra fugla í talningum
hérlendis er í seinni hluta júní þegar
fuglar eru allajafna með unga. Fuglum
í varpi fækkar síðan þegar líður á
sumar.29 Rannsóknir á heiðlóum í Bret-
landi sýna sama mynstur.26 Það er þó
misjafnt eftir tegundum hvort foreldrar
bjóða óboðnum gestum (fuglateljurum
og afræningjum) birginn eða fela sig.
Jaðrakan, stelkur, spói og tjaldur verða
til dæmis allir mjög sýnilegir með unga