Náttúrufræðingurinn - 2019, Qupperneq 61

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
133
þau stöðvast aftur á grónu landi. Það
magnar áfoksgildi (mælt í g/m2) á þeim
stöðum þar sem land er gróið og áfokið
stöðvast varanlega. Sömuleiðis fýkur
gosaska sem fellur á illa gróin svæði upp
aftur og þar sem auðnir hafa stækkað í
aldanna rás er gula örin á 2. mynd stærri
í nútímanum en á miðöldum. Öskufok í
kjölfar gossins í Eyjafjallajökli 2010 er
dæmi um slíkt endurfok sem olli ryk-
mistri yfir stórum svæðum.21 Þessar
breytingar hafa vitaskuld áhrif á túlkun
gagna um þykknunarhraða jarðvegs.
Áfokið gefur ekki endilega til kynna
fok á mold frá grónum vistkerfum,
heldur er það frekar efni frá auðnum
og sérstaklega frá fáum mjög virkum
uppfoksstöðum.
Myndin ber með sér að langstærsti
hluti ryksins á sér nú uppruna á megin-
uppsprettunum. Einkenni þessara upp-
sprettna er gríðarlegt magn uppfoks-
efna á hverja flatareiningu og að ekki
þarf mikinn vind til að koma rykinu
af stað. Telja má að minnsta kosti níu
meginsvæði uppfoks (grænir punktar
á 1. mynd) en að auki er mikið uppfok
frá mörgum minni svæðum og mikið
en tímabundið uppfok frá enn öðrum
svæðum.14,18 Þá getur orðið uppfok á
öllum sandauðnum en þar er uppfokið
mun minna á hverja flatarmálseiningu
og heildarmagn ryks mun minna en í
uppfoki frá meginuppsprettunum. Hafa
ber í huga að gosaska og ryk sem sest á
auðnir festist ekki nema að hluta, heldur
fjúka kornin upp aftur næst þegar
hvessir í þurrki. Agnir frá meginupp-
sprettunum geta því valdið endurteknu
rykmistri. Endurfok frá auðnum, ekki
síst í kjölfar flóða og öskugosa, getur
haft afar neikvæð áhrif á vistkerfi og lýð-
heilsu. Því er mikilvægt að minnka fokið
með því að efla gróðurhulu á svæðum
sem óhjákvæmilega verða fyrir gjósku-
falli eða miklu foki.22 Í ofanálag brotna
agnir úr stærri kornum við síendurtekið
sandfok, og þannig bætast við nýjar
agnir sem fjúka síðan upp sem ryk.
Vísbendingar eru um að slíkt fokmagn
geti verið verulegt á Íslandi23 og er það
verðugt rannsóknarefni. Ætla má að ryk
sem berst um landið frá auðnum nú á
tímum sé svipað að magni til og fok sem
barst vegna uppblásturs á fyrr á öldum
því að hraði jarðvegsþykknunar er
svipaður nú og þá.
2. mynd. Tilgáta um uppruna áfoks fyrr á öldum (til vinstri) og nú á tímum (hægri). Uppfok moldar
frá grónum vistkerfum (brún ör) var stærsti hluti uppfoks á miðöldum, en nú hafa „meginupp-
sprettur“, – (dökkar örvar) og fok af sandsvæðum (gráar örvar) tekið við.12 – Changing sources
of dust in Iceland from earlier centuries to present. Destruction of vegetated systems was the
major source of wind-blown materials while more confined dust hotspots are the major sources
today.12 From left to right: Light brown: soils, dark gray: dust from dust hot-spots, yellowish:
re-suspension from deserts, light gray: deserts other than hotspots.
Hinar „ofurvirku“ meginuppsprettur
svifryks sjást vel á gervihnattamyndum
sem teknar eru í björtu rykveðri. Gervi-
hnattarmynd sem sýnir vel uppfok
frá Dyngjusandi er 3. mynd. Myndir
af þessu tagi hafa meðal annars verið
notaðar til að meta tíðni rykstorma og
athuga hvert rykið berst.14,19,24
jÖkuljaðrar Og flæður
Á flæðum framan við jökla flæmast
jökullænur í síbreytilegum farvegum um
hallalítið land og skilja eftir ógrynni af
framburði (4. mynd). Þetta er alþjóðlegt
fyrirbrigði; svipað landslag má til
dæmis sjá framan við jökla í Alaska og
á Grænlandi.25 Margar flæður eru
einstaklega fínkorna með meðalkorna-
stærð innan við 0,05 mm samkvæmt
okkar mælingum; efnið tilheyrir þá að
megninu til kornastærðarflokknum
silt. Mjög lítinn vind þarf til að hreyfa
við þessum kornum, jafnvel innan við
4 m/s. Flæður eru m.a. á Dyngjusandi,
Mælifellssandi, Mýrdalssandi og fleiri
svæðum suðaustan og austan Mýrdals-
jökuls, á Skeiðarársandi, í Vonarskarði,
á Hagavatnsaurum og í nágrenni Eiríks-
jökuls. Aðstæður á Mælifellssandi
eru sýndar á 4. mynd. Vatnið flæm-
ist um flatlendið en hripar að hluta
ofan í gljúpan sandinn. Síðan minnkar
rennslið þegar kólnar í veðri og jafn-
framt færast farvegirnir til. Fínkorna
framburðurinn situr eftir, þornar fljótt
og fýkur við minnsta vind (grá svæði
á myndinni). Enda þótt mikið fjúki
frá flæðunum, jafnvel milljónir tonna
ár hvert, sjá jökullænurnar til þess að
sífellt bætist við nýtt efni svo að birgð-
irnar ganga ekki til þurrðar. Mikill fram-
burður kemur undan jöklunum, ekki síst
þar sem undir jökli eru virkar eldstöðvar
og fremur auðrjúfanlegt berg. Þannig
er talið að aurburður Jökulkvíslar
undan austurhluta Mýrdalsjökuls (á
áhrifasvæði Kötlu) sé um 1,4 milljónir
tonna á ári auk efnis sem sest til ofan við
staðina þar sem mælingar voru gerðar.26
Það myndi nægja til að þekja einn
ferkílómetra lands með metraþykku
setlagi. Dökkleitt yfirborðið hitnar
greiðlega í sól, sem ýtir undir uppfok við
lítinn vindstyrk,27 enda sjást skýstrokkar
mettaðir ryki (e. dust devils) iðulega
á söndunum. Á Mýrdalssandi eru það
flæður Blautukvíslar og fleiri vatnsfalla
sem valda uppfokinu (5. mynd). Einnig
eru virkar uppsprettur beggja vegna
útfalls Kúðafljóts, sem að hluta stafa af
hinum miklu hlaupum í Skaftá.