Náttúrufræðingurinn - 2019, Qupperneq 64

Náttúrufræðingurinn
136
jÖkulár Og hlauP
Jökulár geta flæmst um á flatlendi í
vatnavöxtum, ekki síst í hlaupum. Þannig
hagar til meðfram Skaftá þar sem hlaup
hafa skilað af sér fínkornóttu seti á stórum
svæðum.34 Framburður Skaftár við
Sveinstind, um 25 km frá upptökunum,
hefur verið metinn um 5,5 milljónir tonna
á ári og eru þá Skaftárhlaup ekki með-
talin.34 Þetta gefur til kynna hið gríðar-
lega efnismagn sem berst með jökulám og
getur sest til á flatlendi. Talið er að árlega
beri jökulár 60–70 milljónir tonna af
framburði til sjávar.35 Hvert Skaftárhlaup
getur síðan borið með sér 2,5–7 milljónir
tonna (miðað við Sveinstind).34 Hlaupin
í Skaftá hafa vaxið á undanförnum árum
og því er líklegt að rykmengun aukist þar
í framtíðinni. Hlaup í Kötlu og Skeiðarár-
hlaup skila miklu efni sem oft er óstöðugt
lengi eftir hlaup, svo sem eftir Gjálp-
arhlaupið 1996 niður Skeiðarársand.36
4. mynd. Flæður á Mælifellssandi norðan Mýrdalsjökuls. Horft af Mælifelli suður til jökulsins. Lænur renna vítt um sandinn en vatnið hverf-
ur að hluta ofan í gljúpt yfirborðið. Framburðurinn verður eftir. Nýlega þornuð svæði eru grá á myndinni og þar er kornastærðin ákaflega fín
(silt). Sandfok hefur jafnað út dökkleitu svæðin. Ekki þarf nema örlítinn vind til að sandfok hefjist. – Mælifellssandur, north of Mýrdalsjökull
glacier. Glacio-fluvial plains that are dust hot-spots. Gray areas show/are recent (days) deposits primarily made of silt. Darker areas re-
worked by aeolian processes. Threshold velocities are exceedingly low (4–5 m/s at 2 m height) when dry. Ljósm./Photo: Ólafur Arnalds.
aðrir Virkir uPPfOksstaðir
Hér hefur verið lögð áhersla á mik-
ilvirkustu uppfoksstaðina, sem eru níu
talsins að minnsta kosti (sjá 1. mynd). Að
auki geta fjölmörg önnur svæði orðið
mikilvirkar rykuppsprettur í þurrum
stormum. Áður var minnst á suður-
ströndina og Skaftársvæðið, allt frá
upptökum niður að sjó. Sandkluftavatn
norðaustan Ármannsfells er sömuleiðis
einn þessara staða, og var mjög virkt
uppfokssvæði sumarið 2019. Að auki má
nefna Kreppulón og hið nýja manngerða
Hálslón. Gervihnattamyndir staðfesta
að á Íslandi er fjöldi annarra uppfoks-
staða,19 enda þótt þeir séu ekki eins mik-
ilvirkir og meginuppspretturnar. Þeim
þarf að gefa meiri gaum í framtíðinni.
eðli fOkefNaNNa
Áfoksefni má flokka á marga
mismunandi vegu, svo sem eftir efna-
samsetningu, kristöllun, kornastærð
og kornalögun. Basísk efnasamsetning
meginhluta íslenskra fokefna veldur
því að járninnihald er yfirleitt mikið
(um 10%), en auk þess eru þau rík af
katjónum (m.a. Ca++, Mg++, K+ og Na+)
sem losna við efnaveðrun á kornunum.
Kornin eru að stórum hluta illa krist-
allað glerkennt efni; misvel kristall-
aðar pýroxen-, plagíóklas- og ólivín-
steindir eru oft ráðandi en segja má
að margvíslegt gler sé fjórði megin-
þátturinn í samsetningunni.37 Ólivín
veðrast yfirleitt hratt en bæði léleg
kristöllun og mikið holrými í efninu
eykur á veðrunarhraða steindanna og
glersins.35 Sandur á Hagavatnssvæðinu
er allajafna betur kristallaður en sandur
og ryk á öðrum helstu uppfokssvæðum
landsins,37 því þar er um að ræða efni
úr hraunum sem hafa rofist við framrás
jökla á miðöldum. Illa kristallað gosgler