Náttúrufræðingurinn - 2019, Qupperneq 67

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
139
7. mynd. Svifryk upprunnið á Landeyjasandi og
Fornusöndum, sem eru beggja vegna Markar-
fljótsósa, mælt á nokkrum stöðum milli Ölfuss
og Reykjavíkur. Rykatburður 15. júní 2015,
gildin mæld síðdegis. Gildi fyrir sex mælistaði
eru gefin uppi í fremri dálki fyrir PM15 og aftari
dálki fyrir PM1.
32 – Dust concentrations (mea-
sured PM15 and PM1) at six locations during a
dust storm (June 15, 2015) originating from the
Landeyjasandur dust source. Concentrations
are quite high in Reykjavik, >100 km from the
source.32
PM15 (µg/m
3) PM1 (µg/m
3)
1 405 108
2 162 97
3 168 99
4 169 102
5 414 181
6 1260 241
svifryksmengun hefur neikvæð áhrif á
lýðheilsu hérlendis.49–51 Rétt er að geta
þess að mikil svifryksmengun á sér stað
í þéttbýli á borð við Reykjavík af marg-
víslegum öðrum orsökum en hér eru til
umfjöllunar, meðal annars vegna sót-
mengunar, efna sem nagladekk losa o.fl.20
Hátt hlutfall malbiks, þakefna og fleiri
sléttra yfirborðsgerða magnar líkast til
upp mengun af þessum völdum – efnin
fjúka upp aftur og aftur. Þannig er yfir
95% yfirborðs í Skeifunni í Reykjavík
slétt, en þar hefur svifryksmengun
einmitt mælst mikil. Við þessa mengun
bætist ryk frá sandsvæðum landsins.
Meiri gróðurþekja nærri umferðarmann-
virkjum og aukinn yfirborðshrjúfleiki
með trjám og runnum geta dregið veru-
lega úr rykmengun í þéttbýli. Mikilvægt
er að auka rannsóknir á áhrifum ryk-
mengunar á lýðheilsu hérlendis.
áfOk Og Vistkerfi
Áfok rykefna hefur áhrif á vistkerfið
þar sem rykið fellur, jafnvel þótt það
sé órafjarri upprunastaðnum. Þannig
hefur ryk frá Sahara áhrif á mold á
Amason-svæðinu í Suður-Ameríku,
sem og í Evrópu.52–55 Áhrif áfoks á vist-
kerfi eru líklega meiri á Íslandi en
annars staðar á jörðinni. Yfirborð gró-
ins lands rís smám saman – mishratt
eftir því hve mikið áfokið er. Áfoksefnin
veðrast í jarðveginum, örast efst, þar
sem ný áfoksefni bætast í sífellu ofan
á kerfið. Samsetning áfoksins á Íslandi
gefur jarðveginum jafnframt afar sér-
stæða eiginleika. Sem fyrr segir er
efnið basískt, illa kristallað og veðrast
hratt. Raunar er það svo að efnaveðrun
í jarðvegi hérlendis er með því örasta
sem þekkist,35,56 öfugt við það sem ætla
mætti vegna kuldans. Veðrunin losar
katjónir á borð við Ca++, K+, Na+ og
Mg++. Þær viðhalda hagstæðu sýrustigi
í moldinni og nýtast sem næringarefni
fyrir lífríkið. Við efnaveðrun á basískum
áfokskornum myndast nýjar steindir á
borð við allófan, ferrihýdrít og imógólít,
sem eru einkennissteindir jarðvegs á
eldfjallasvæðum. Slíkur jarðvegur nefn-
ist eldfjallajörð eða sortujörð á íslensku
(e. Andosol).57 Þar sem áfokið er mikið
verður hlutdeild lífræns innihalds í
jarðveginum minni, meðal annars í
votlendi. Íslensk votlendi eru að þessu
leyti nokkuð sérstök. Þó er heildarmagn
kolefnis í hverjum rúmmetra þar sem áfok
er mikið svipað því sem þekkist til dæmis
í mómýrum Fennóskandinavíu, þar sem
lífræna hlutdeildin er meiri. Því veldur
meiri rúmþyngd jarðvegsins þar sem
áfokið er mikið (lægra kolefnishlutfall
en þyngri mold). Mjög lífrænn votlendis-
jarðvegur, mójörð, finnst einkum þar sem
áfokið er minnst. Segja má að áfokið og
eðli þess sé ráðandi þáttur við mótun
íslenskra vistkerfa, en vitaskuld hafa
jarðvatnsstaða og fleiri þættir áhrif.
Fuglar sitja efst í fæðukeðjunni og
eru um margt næmur mælikvarði á frjó-
semi og stöðu vistkerfa, meðal annars
með tilliti til frjósemi þeirra, ástands
og hnignunar. Tómas Grétar Gunnars-
son og samstarfsmenn55 lögðu saman
gögn um þéttleika varpfugla og magn
áfoks á grónu landi. Íslandi var þar deilt
upp í sjö flokka eftir áfoki. Þá kom fram
ákaflega athyglisvert mynstur: Þéttleiki
8. mynd. Tengsl áfoks og þéttleika vaðfugla á
þurrlendi. Áfoksmagni er skipt í sjö flokka, frá
litlu áfoki (1) til mjög mikils áfoks (7), í þurrlendi
annars vegar og votlendi hins vegar.55 – The
relationship between number of waders and
average dust deposition category, from low
(1) to high rates (7) in both drylands (left) and
wetlands (right).55
Landeyjasandur