Þjóðmál - 01.03.2020, Blaðsíða 54

52 ÞJÓÐMÁL Vor 2020
Í því sambandi skal áréttað að samkvæmt 2. gr.
stjórnarskrárinnar fer Alþingi með löggjafar-
valdið. Slík ákvæði eru ekki gluggaskraut og
standa ekki í stjórnarskrá til þess eins að veita
lýðræðislega ásýnd. Ef ástæða er til að ætla
að valdhafar virði í reynd ekki leikreglur
lýðræðisins þá ber kjósendum öllum að
hreyfa athugasemdum og mótmælum, ef
ekki á illa að fara. Í því samhengi er einfaldast
að beina sjónum að því hvort þeir sem í raun
setja landsmönnum lög og reglur hafi
lýðræðislegt umboð til þeirra starfa og svari
til ábyrgðar gagnvart kjósendum.
Í aldanna rás - og enn í dag - hafa menn
reynt fyrir sér með annars konar stjórnar-
fyrirkomulag, þar sem stjórn landsins er
afhent tiltekinni ætt, stétt, klíku, fámennum
hópi eða auðmönnum.8 Allar þessar tegundir
stjórnarfars þekkjum við Íslendingar, sumar
af eigin reynslu, en aðrar af vondri afspurn.
Sagan sýnir að þótt slíkt stjórnarfar geti
haldið velli um lengri eða skemmri tíma veitir
það almenningi enga tryggingu gagnvart
mismunun, misnotkun valds og afnámi
réttinda. Umræðan um O3 leiddi í ljós bága
stöðu íslensks lýðræðis, sem kristallaðist í því
að heyra þingmenn lýsa áhrifaleysi Alþingis
gagnvart ESB sem í samhengi EES heimilar
engar undanþágur. Fjölbreyttar leiðir voru
farnar til að beina athygli frá lýðræðishallanum,
sem í tilviki Íslands er algjör í samanburði við
Bretland, þar sem meirihluti kjósenda hefur
þó knúið í gegn útgöngu úr ESB. Rætt var um
tæknileg atriði fremur en heildarsamhengið,
settar voru fram óraunhæfar hugmyndir um
að heimatilbúnir fyrirvarar9 eða ákvæði eldri
þjóðréttarsamninga10 gætu komið íslenska
ríkinu að haldi gagnvart grunnreglum
Evrópu réttar, ráðist var að mönnum með
skoðanahroka og yfirlæti að vopni, eða
með sýndarrökum þess efnis að tilfinningar
eigi stjórna umræðu fremur en rökhugsun,
nánar tiltekið vegna þess að ábendingar um
varðstöðuhlutverk Alþingis gagnvart ESB í
samhengi EES væru „móðgandi“ fyrir þing-
menn.11
Aldarfjórðungur í farþegahlutverki
Ef umræða um móðgun ætti eitthvert erindi
í þá umræðu sem fara þarf fram um stöðu
lýðveldisins og íslensks lýðræðis nú á tímum
væri það mögulega út frá áhrifaleysi íslenskra
kjósenda. Íslendingar standa frammi fyrir
þeirri staðreynd að allar reglur EES eiga
uppruna sinn hjá ESB. Stofnanir ESB setja
reglurnar án aðkomu Íslands eða annarra
EFTA ríkja. Íslendingar áttu því enga aðild
að samningu reglna O3. Þeir sem það gerðu
unnu ekki í umboði íslenskra kjósenda og
við þekkjum engin deili á þeim. Lýðræðisleg
ábyrgð þeirra er engin og umræður þeirra
um málið fóru fram bakvið luktar dyr. Að
ferlinu loknu voru gerðirnar sendar fullbúnar
til samþykktar í sameiginlegu EES nefndinni.
Í viðtali RÚV við sérfræðing í Evrópurétti sl.
sumar kom fram að Ísland hefði aldrei í 25 ára
sögu EES samningsins hafnað upptöku lög-
gjafar. Ástæðan að mati sérfræðingsins var sú
að afleiðingin væri bæði „lagaleg og pólitísk
óvissa“.12 Í þessari stuttu grein sem hér birtist
skal látið liggja milli hluta að hve miklu leyti
þessi fullyrðing sérfræðingsins byggir á
pólitísku mati fremur en lögfræðilegu.
Frammi fyrir þessu skal þó áréttað að EES
samningurinn geymir skýr ákvæði um
neitunar vald. Alþekkt er að stofnanir ESB
rökstyðja forgang ESB réttar með skírskotun
til þess að samninga skuli halda.13 Ekkert
hefur komið fram um hvers vegna Íslendingar
ættu ekki að njóta réttar samkvæmt þessari
ævagömlu meginreglu samningaréttar. Sú
staðreynd að smáþjóðin Ísland hafi aldrei
þorað að láta reyna á samningsbundnar
heimildir sínar til hagsmunagæslu er vart
merki um „jafnræði“ svonefnds „Tveggja
stoða kerfis“ EFTA og ESB í EES samningnum.
Aldarfjórðungsreynsla bendir til að jafnræðið
sé fremur í orði en á borði. Lögbundin stjórn
og skuldbindingar ráðamanna á þeim grunni
ættu að vega þyngra á metunum en pólitískt
fát og ótti við hið óþekkta. Eða hvar væri
mannkynið statt ef ótti við „óvissuna“ hefði
ávallt ráðið för?