Þjóðmál - 01.03.2020, Blaðsíða 80

78 ÞJÓÐMÁL Vor 2020
mikla eða litla hæfileika, hraustir eða heilsu-
lausir og þar fram eftir götunum. Rawls lýsti
þessu ímyndaða samkomulagi svo að það
færi fram undir fávísisfeldi (e. veil of igno-
rance). Þar vissu viðsemjendur öll almenn
sannindi um mannlífið en væru fávísir um
eigin þjóðfélagsstöðu, gildismat, innræti,
smekk og áhugamál.
Rökfærsla Rawls er tilraun til að sýna fram
á að skynsamir og hagsýnir viðsemjendur
myndu allir samþykkja tvær meginreglur
ef þeir semdu undir fávísisfeldi. Fyrri reglan
kveður á um að hver einstaklingur hafi svo
mikið frelsi sem vera má við skipan sem
tryggir öllum öðrum sama frelsi. Seinni
reglan segir að félagslegur og efnalegur
ójöfnuður sé þá aðeins réttmætur að hann
sé þeim verst settu til hagsbóta og hann veiti
engum forrétt-indi sem öðrum er óheimilt
að ávinna sér. Fyrri reglan hefur, segir Rawls,
forgang ef þær stangast á.
Skrif Rawls um að ójöfnuður sé réttmætur
ef hann bætir stöðu þeirra verst settu fela
meðal annars í sér hugsun í þá veru að
samkeppni, þar sem hæfileikar njóta sín,
geti leitt til þess að kjör allra batni þótt hún
leiði jafnframt til þess að bilið milli ríkra og
fátækra breikki.
Öll rökfærsla Rawls gerir ráð fyrir að þótt
það sé, eins og Tómas Guðmundsson sagði,
„misjafnt, sem mennirnir leita að, og misjafn
tilgangurinn, sem fyrir þeim vakir“ þá þurfi
þeir allir frelsi og skapleg kjör til að geta,
hver og einn, lifað góðu lífi í samræmi við
sitt eigið gildismat. Það er líka undirliggjandi
að réttlæti sé ekkert nema samkomulag um
gagnkvæma hagsmuni. Það er eins og hver
maður segi við alla hina: Þegar við komum
undan fávísisfeldinum neyti ég ekki aflsmunar
til að fá meira þótt ég geti það að því tilskildu
að þið gerið það ekki heldur. Og það er sem
þeir segi þetta af þeirri ástæðu einni að
enginn veit hvort aflsmunur verður honum í
hag eða óhag. Það er sem sagt ekki gefið að
viðsemjendur láti sér annt um annað en eigin
kjör og ef til vill sinna nánustu. Samninga-
gerðin getur ekki stjórnast af því að þá
hungri og þyrsti eftir réttlætinu. Ef hún gerði
það hefði Rawls gefið sér forsendur með
siðferðilegt innihald. Eins og áður sagði vildi
hann sneiða hjá því.
Rawls neitaði þó ekki að á smærri vettvangi,
eins og innan fjölskyldu, hugsuðu flestir um
hag annarra ekki síður en sinn eigin en slíkur
vettvangur var að hans mati ekki viðfangs-
efni stjórnmálaheimspeki. Hún skyldi fjalla
um skipulag heils ríkis og líta á borgarana
sem viðsemjendur fremur en vini.1
Sagan sem Forrester segir
Í Inngangi bókar sinnar segir Forrester stutt lega
frá því hvernig Rawls mótaði hugtökin sem
hafa verið notuð í rökræðum um stjórnmála-
heimspeki frá því á áttunda áratug síðustu
aldar og hvernig frjálslynd jafnaðarstefna
(e. liberal egalitarianism) mótaðist af þessari
rökræðu. Fyrsti kaflinn fjallar svo um hvernig
hugmyndir Rawls þróuðust á um 20 ára tíma-
bili áður en bók hans kom út.
Annar og þriðji kafli tengja rökræður heim-
spekinga sem voru undir áhrifum frá Rawls
við samfélagsumræðu um herskyldu og
þátttöku Bandaríkjanna í stríðinu í Víetnam,
stúdentauppreisnir og blómabörn. Fjórði
kaflinn er um hvernig stjórnspeki Rawls varð
hluti af þankagangi vinstrimanna (e. liberals)
í Bandaríkjunum og víðar. Fimmti kaflinn
fjallar um tilraunir til að beita hugtökum á
borð við þau sem Rawls mótaði í hnattrænu
samhengi og skilja hvers lags réttlæti skuli
gilda í samskiptum ríkja. Sjötti kaflinn segir
frá rökræðum heimspekinga um rétt þeirra
óbornu og framtíðina. Sá sjöundi rekur
hvernig stjórnmálaviðhorf bæði til vinstri og
hægri breyttust undir lok áttunda áratugarins
meðal annars vegna samræðna sem spunnust
af bók Rawls. Áttundi og síðasti kaflinn fjallar
svo um andóf gegn þankagangi Rawls og
fylgismanna hans og þar er fjallað um margs
konar efasemdir um frjálslyndi og
einstaklings hyggju.
1. Þessi stutta endursögn á kenningum Rawls styðst að
nokkru við skrif Bernards Williams (1982, bls. 94–100;
2015, bls. 82–85) auk rita Rawls (1971) og Forrester (2019).