Þjóðmál - 01.03.2020, Blaðsíða 83

ÞJÓÐMÁL Vor 2020 81
Kenning um að réttlæti sé eins og samkomu-
lag skynsamra og hagsýnna jafningja sem
gæta aðeins að eign hag getur líklega ekki
skýrt skyldur okkar við komandi kynslóðir.
Mikilsmetnir siðfræðingar hafa einnig
rökstutt að forsendur líkar þeim sem Rawls
gefur sér dugi skammt til að skýra muninn á
réttlæti og ranglæti í samskiptum við aðra en
jafningja. Þarna fer Martha Nussbaum fremst
í flokki, en hún rökstyður að réttlæti taki til
víðara sviðs en rúmast innan hugtakaramma
Rawls og ræðir meðal annars um réttlæti og
ranglæti í samskiptum okkar við dýr, sem
auðvitað geta ekki átt aðild að samkomulagi
af því tagi sem Rawls ímyndaði sér að menn
hlytu að ná ef þeir kæmu saman undir fávísis-
feldi (Nussbaum, 2006).
Sjálfum þykir mér trúlegt að margir helstu
annmarkarnir á kenningu Rawls séu
sameiginlegir allri siðfræði sem reynir að
leiða rétt og rangt af sannindum um hags-
muni sem eru óháðir siðferðilegum gildum.
Þræðir lífsins mynda þéttari flóka en svo að
hægt sé að greiða sundur staðreyndir og gildi
og skýra réttlæti sem afleiðingu af sannindum
um hagsmuni sem ekki fela í sér neitt gildis-
mat. Sumir mikilvægustu hagsmunir okkar
eru siðferðilegir. Maðurinn lifir ekki af brauði
einu saman. Til þess að þrífast almenni lega
þurfum við líka ást og virðingu, frelsi og
jöfnuð, og ekkert af þessu er til utan við heim
siðferðilegra gilda. Hér er ekki rúm til að skýra
þetta svo vel sé.
Ég læt því duga að nefna sem dæmi að eins
og Kristján Kristjánsson (1996) hefur rökstutt
með sannfærandi hætti verður frelsi ekki
skilgreint nema nefna ábyrgð og réttmæti.
Frelsi eins manns er ekki skert nema aðrir
beri siðferðilega ábyrgð á hindrun sem hann
verður fyrir: Björg geta verið farartálmar en
þau skerða ekki frelsi okkar þótt þau liggi
vítt og breitt af náttúrulegum ástæðum – en
ef ég ber ábyrgð á að lagður sé stein í götu
annars manns, svo hann komist ekki leiðar
sinnar, þá skerði ég frelsi hans.
Ef grunur minn er réttur hefur stór hluti af
þeirri rökræðu um stjórnspeki sem Forrester
segir frá í bók sinni mótast af tilraun Rawls
til að gera hið ómögulega, nefnilega að
skilgreina réttlæti án vísunar í siðferðileg
gildi. Bókin heitir Í skugga réttlætisins (In the
Shadow of Justice) því að mati höfundar
hefur öll sú umræða sem frá segir farið fram í
skugganum af kenningu Rawls.
Forrester gerir samt ekki lítið úr þessari
kenningu – viðurkennir að hún sé með helstu
stórvirkjum í heimspeki seinni tíma – en
gefur samt í skyn að nú sé tímabært að færa
sig úr skugganum og sjá réttlætið í nýju ljósi.
Höfundur er heimspekingur og dósent við
Menntavísindasvið Háskóla Íslands.
Rit
Atli Harðarson. (2015). Alþjóðleg mannréttindi. Skírnir,
189(2), 444–473.
Forrester, Katarina. (2019). In the Shadow of Justice:
Postwar Liberalism and the Remaking of Political Philosophy.
Princeton, NJ: Princeton University Press.
Kristján Kristjánsson. (1996). Social Freedom: The Responsi-
bility View. Cambridge: Cambridge University Press.
Nozick, Robert. (1974). Anarchy, State, and Utopia.
New York, NY: Basic Books.
Nussbaum, Martha C. (2006). Frontiers of Justice: Disability,
Nationality, Species Membership (The Tanner Lectures on
Human Values). Cambridge, MA: Belknap Press.
Rawls, John. (1971). A Theory of Justice.
Cambridge, MA: The Belknap Press.
Williams, Bernard. (1982). Moral Luck.
Cambridge: Cambridge University Press.
Williams, Bernard. (2015). Essays and Reviews: 1959–2002.
Princeton, NJ: Princeton University Press.