Þjóðmál - 01.03.2020, Blaðsíða 87

ÞJÓÐMÁL Vor 2020 85
Hugmyndafræði byltingarinnar nærðist af
póstmódernískri heimspeki, sem átti sér
uppruna í fyrirlestrum Kojèves um Hegel í
París, þaðan sem hún barst eins og eldur í
sinu um öll Vesturlönd. Í henni blandaðist
þýsk heimspekihefð sálgreiningartækni Freuds
og Jungs í endalausum og lítt skiljanlegum
bollaleggingum um „sjálfsverur“, „hlutverur“,
„firringu“ og „neind“. Líkt og Roquentin,
hetjunni í skáldsögu Sartres, Ógleðinni, var
hún róttæklingum hvatning til að losa sig út
úr „firringu“ neyslusamfélagsins og tileinka
sig leitinni að hinu „raunverulega sjálfi“. Það
mætti finna í verðugu málefni, sem virtist
auðfundið í sannfæringu stúdentabyltingar-
innar um að borgaraleg menning Vesturlanda
einkenndist af djúpstæðu óréttlæti. Eina
lausnin væri stéttabarátta og bylting, enda
sannfæring póstmódernismans – líkt og
Marxismans – að öll gildi og menning væru
bara birtingarmynd ríkjandi hagsmuna.
Róttæklingar sáu réttindabaráttu blökku manna
í gegnum linsu þessarar hugmyndafræði og
litu á hana sem bandamann í baráttunni fyrir
nýju samfélagi. Hún var þó sumpart af nokkuð
öðrum meiði, því þrátt fyrir að hafa innan
sinna raða minnihluta róttæklinga, eins og
Angelu Davis og Malcolm X, miðaði hún fyrst
og fremst að fullri þátttöku blökkumanna í
hinu borgaralega samfélagi, ekki umbyltingu
þess og niðurrifi eins og stúdentabyltingin
virtist gera. Talsmenn hennar, ekki síst Martin
Luther King, urðu þó róttækari eftir því sem
leið á sjöunda áratuginn og tíðarandinn gaf
tilefni til. Þessar tvær hreyfingar mynduðu því
eins konar bandalag í krafti andstöðu beggja
við ríkjandi ástand.
Lykillinn að því að skilja áhrif stúdenta-
byltingarinnar á samfélagið liggur í samspili
tveggja af meginstefjum hennar. Annað var
hugmyndin um einhvers konar „algjöra frelsun“
í formi óskoraðs sjálfsforræðis einstaklingsins.
Þessa afstaða byggðist á frekar róttækri
hugmynd um frelsi – „jákvæðu“ frelsi – í
ætt við það sem Kant hafði þróað í verkinu
Grundvelli að frumspeki siðferðisins. „Jákvætt“
frelsi þýddi í stuttu máli algjört sjálfsforræði
einstaklingsins og óskorað frelsi hans til að
velja sjálfur, umfram allt eigin tilgang. Til
samanburðar fólst algengari skilgreiningin á
frelsi, „neikvæðu“ frelsi, fyrst og fremst í frelsi
frá eigin löngunum og hvötum annarra. Þessi
óvenju víði skilningur á hvað fælist í frelsi
lá meðal annars að baki andstöðunni gegn
hvers kyns valdboði og stigveldi, ekki síst því
sem fælist í meintri hulinni „menningarlegri
skilyrðingu“ samfélags borgarastéttarinnar
og gildum hennar.
Hitt meginstefið var róttæk höfnun á
borgara legri menningu Vesturlanda, bæði frá
sjónarhóli hefðbundinnar marxískrar stétta-
baráttu og á þeirri forsendu að hún hefði
öldum saman undirokað varnarlausar þjóðir
þriðja heimsins. Skrif geðlæknis frá
Karíbahafs eyjunni Martinique að nafni Frantz
Fanon höfðu hér mikil áhrif. Í verkunum Svört
andlit, hvítar grímur og Hinir fordæmdu, sem
komu út á árunum 1952 og 1961, lýsti Fanon
þannig því mannskemmandi óréttlæti
sem fælist í hinum tvískipta heimi nýlendu-
samfélagsins. Lausnin væri að umbylta
þjóðskipu lagi þess með valdi og reka
Evrópubúa á brott. Fanon hafði vissulega eitt
og annað til síns máls en róttæklingarnir í
Berkeley og Latínuhverfinu gengu samt of
langt í þeim ályktunum sem þeir drógu af
skrifum hans. Þeir sáu í hinum innfæddu
íbúum nýlendanna hinn friðsama og göfuga
villimann Rousseaus og í nýlendustefnunni,
sem Víetnamstríðið væri aðeins nýjasta
dæmið um, sönnun þess að vestræn
menning væri gjörspillt af ójafnrétti og
kynþáttahyggju.
Enginn vafi er á að árekstur Evrópu og annarra
menningarheima, sem hófst með siglingum
Portúgala á fimmtándu öld, hafði oft sorglegar
afleiðingar. Þannig fórst stór hluti innfæddra
íbúa Nýja heimsins á áratugunum eftir að
Evrópubúar stigu þar fyrst á land, langmest
úr innfluttum sjúkdómum. Stórbrotin
menningarsamfélög Azteka og Inka og veiði-
mannasamfélög Norður-Ameríku liðu undir
lok. Firra róttæklinganna var hins vegar sú að
endurtúlka alla söguna í ljósi samtímans og